Жашауну жукъасы, къалыны да

(хапар)

Анамы экиге айланнган къарындашы Ахмат дуниясын эртте алышханды, алай а мени эсимден бир заманда да кетмейди.

– Иги къууура тур, терк алып къойма табадан, иги бишмесе, заран келтиреди, – деп юйрете эди Ахмат мени  чабакъ къууурургъа.

Сора, Уллу Ата журт уруш заманында, сууну башы чабакъдан толуп баргъанын, сермеш шошайгъанда, аланы бек уллуларын отда къуууруп ашагъанларын тюшюре эди эсине.

– Ма, былай чыбыкъгъа сугъуп, отха тутсакъ… – деп, айта эди ол хапар. – Башыбыздан от, окъ къуюла тургъанда кеси мадарыбызны этерге кюрешгенбиз...

Кёп жылланы ишлегенди ол ара мюлкде, къойчу да, тууарчы да болгъанды. Юч жаш бла эки къыз ёсдюргенди. Тынч адам эди аны юйдегиси – чегемли Къозуну къызы.

– Келин бла уа къайда тюбешгесе? – деп сорама.

– Юйде.

– Къалай юйде?

– Атам Бекболат келтирген эди, кеси киеу жыйын къурап.Ол заманда адет алай эди. Нэп деп, жангы экономика политика деп магъанасы алайды, бир зат болгъанды жыйырманчы жыллада. Бир къауум къолайлыракъ адам аш юйле ачхан эдиле Нальчикде Къабарты орамда. «Таверна» деучю эди атам харип. Атам Бекболатны бла чегемли Къозуну аш юйлери уа къоншуда болгъандыла. Кеси малларын кесип элтиучюсюн айтыучу эди атам ары. Ма ол заманда келишим этгендиле ала бизни бир юйюрлю этерге, таверналарын да бирге къошуп, бизге къояргъа. «Ма буду келинибиз. Жанына тийсенг, унамам», – деп къойгъан эди.

– Сора уа?

– Жарым жыл  да озгъунчу, военкоматха чакъырып: «Не аскерге, не аскер училищеге иебиз, сайла», – дедиле. Ленинградда  академиягъа кирип, окъуйма. Ючюнчю курсдан сора отпускга келеме деп тургъанлай, уруш башланады. Таллин жанына иедиле, душманны аллын тыяргъа. Бек къаты сермешле баргъандыла. Сауутларыбыз да хазна тюйюл, мен таматалыкъ этген взводда – ол жыл окъургъа кирген жаш адамчыкъла. Алай а ала бары да жигитле. Асламысы жоюлгъан эди. Душманда – танкла, мотоциклле, автоматла. Бизде уа – эски ушкокла. Алай а сау къалгъаныбыз кюрешин къоймагъанды. Болсада къуршалагъан эди душман бизни.

– Сора алайдамы тюшгенсе жесирликге?

– Хау. Жаралы болуп. Эстонияда, Саксонияда, Бельгияда да болгъанма ол юч жылны ичинде. Шахтада ишлегенбиз. Кёпле замансыз кетгендиле. Къарынынг тоймаса, аллай ауур ишде къыйынды. Мени уа насыбым тутхан эди, алай айтыргъа жараса. Бельгиягъа келтиргенлеринде, соруу эте эдиле. Экинчи кюн келеди манга ол анда кёрген офицерлеримден бири.

– Ахмат, – дейди таза малкъар тилде. – Къоркъма. Мен къарачайлыма. Атым Аслангерийди. Бир сорулугъум барды, тукъумунгда Жарахмат деп таныймыса?

– Танымай а! – дейме, къууаныргъа, жарсыргъа да билмей. – Экиге айланнган къарындашымды Жарахмат.

– Ол мындан узакъ болмай, башха быллай жерде менича ишлейди. Мен санга аны къолуна ётерге болушурма.

– Сенича болургъа амалы жокъду, – дейме. – Жангылгъан этесе. Къайдан тюшерик эди Жарахмат бери?

– Жангылмайма. Немис  аскерле бла келгенди...

– Сен да алаймы тюшгенсе бери сора?

– Угъай. Мен Австрияда туугъанма. Атам революцияны заманында кетгенди Къарачайдан. Ахмат бла уа мында танышханма. Сенден тилеригим, халны ангылат нёгерлеринге: совет власть сизнича жесирликге тюшгенлени жангыз окъ бла ёлтюреди неда уран рудниклеге иеди ёмюр ёмюрге…

Сейирге къалама. Айхай, хапарынг болса уа. Ахыр къагъытны юйден уруш аллында алгъанма.

Бир-эки кюнден биягъы жаш келеди къатыма. Кеси уа бир сюйдюмлю адам – узун санлы, къаракёз, ариу къысха мыйыкъчыкълары бла.

– Хапарынгы айтханма да, къарындашымды дегенди. Аманат этгенди сени манга, – дейди.

– Къарындашым… Алгъа алай эди, энди уа угъай, – дейме. – Мен совет солдатма. Сатхыч тюйюлме.

– Совет солдат… Сени аппангы, атангы да ол власть сюрмегенмиди Сибирьге? Огъесе Жарахмат ётюрюкмю айтады?

– Керти да болгъан ишди ол, алай… Ол сылтау тюйюлдю, къыралынга жау чапханда.

– Алыкъа сен тууар кири басмагъаннга ушайса, Ахмат. Сагъыш эт…

Алай бла шахтада ишлеп башлайма. Кюнлени биринде Жарахмат къагъыт жазып иеди Аслангерийден. «Ахмат! Сен менден къачма. Билесе,  власть бизге этгенин. Сен кичисе, алай а эсингде болмай амалы жокъду. Уллу юйюбюзню сыйырып, анда правлен этип, бизни уа халжаргъа малла бла турургъа къыстагъанларын билесе. Акъла келип, аланы къыстап, бизни артха кийиргенде уа, ол кече окъуна от салгъанлары да эсингде болур юйюбюзге. Элде биз ырысхы къондурмагъан да жокъду, алай сюймейдиле бизни. Не ючюн? Не аманлыкъ этгенбиз биз алагъа? Зардан, жюрек такъырлыкъдан ансы, тынчлыкъ бламы жыйгъандыла аталарыбыз ол ала сугъанакълыкъ этген ырысхыны?

Мен элден была бла кетгенме. Дерт жетдирирге да кюрешгенме бир-бирлеге. Андан да аман этмегениме жарсыйма. Аллах айтса, жашау иги жанына тюрленир деп турама. Алай болса, юйюрюме-юйдегиме къайтырыкъм. Заман кёргюзтюр. Сен а Аслангерий айтханны эт, жангылмазса. Не десенг да, быллай узакълыкъда жерлешинги, бютюнда къарындашынгы тапхан уллу насыпды. Сау къал. Кесинги сакъла. Кёп бармай тюбеширбиз…»

Къагъытны артха алып, кюйдюрюп къойгъан эди Аслангерий.

– Не айтдыраса?

– Зат да угъай.

Экинчи къагъыт да келген эди кёп бармай. Анда уа Жарахмат адам ийнанмазча, сейир затла жазгъан эди. «Ахмат! Ол сен жанынгы берирге хазыр власть саулай халкъыбызны Азиягъа бла Къазахстаннга кёчюргенди эки сагъатны ичинде. Миллетибизни асламысы жолда ачдан къырылгъандыла. Бу эки-юч кюнде Американы радиосу ол хапарны къайтарып айтып турады. Ингушлуланы, чеченлилени, къарачайлыланы да кёчюргендиле. Жууукълагъа, ахлулагъа бек къайгъы этеме. Сау къал. Кёп бармай тюбеширбиз да, толу хапар айтырма».

– Тюбешдигизми да?

– Угъай. Мени атдырыучу этип салгъан эдиле, баям, Аслангерийни хайырындан. Бир кесек халгъа тюзелгенлей, бир къауум нёгер табып, таматала тургъан жерни чачдырыргъа план къурайбыз. Бютюнда ол кёчгюнчюлюкню юсюнден билгенимде, тёгерегими ашап, манга бир огъурсузлукъ келген эди, кеси кесими тыйып болалмай. Атдыргъан эдик. Заман сайлап тургъанма, не болса да, Аслангерийни ачытмайым деп. Жарсыугъа, душманла бары да жоюлмагъан эдиле да, бизни тутадыла. Соруу этедиле, тюедиле, урадыла. Насыпха, бельгиячы партизанла жетип, ала этген эдиле эркин. Алагъа къошулуп да жылгъа жууукъ уруш этгенме. Къазауат бошалгъандан сора да, жыл чакълы тутхандыла, соруу этип. Немислиле, не десенг да, бир да ишлерин тап эте билгенле эдиле. Сейирди къадарны саугъасы – ала этген жазыула къутхаргъандыла ана къарындашынгы ёлюмден.