«Адамлыкъ болгъан жерге келеди не игилик да»

Башийланы Хасан бла Лейла Бабугент элде жашайдыла, юч сабий ёсдюредиле: Динара школну алтын майдал бла бошап, бусагъатда тарых эм юриспруденция факультетледе окъуйду, Ислам бла Наида уа школчуладыла. Лейла Мухарбиевна Бабугентде кадет школда малкъар тилни  бла литератураны устазыды, Хасан сатыу-алыу бла кюрешеди. Бу юйюрню ынналары да барды, аны аты да  Лейлады. «Аппа-ынна болгъан юйюр берекетлиди, насыплыды», - дегенди ушагъыбызны кезиуюнде Лейла. Бюгюн сынаулу устаз эм огъурлу ана бла ушагъыбызны басмалайбыз.

– Лейла Мухарбиевна, юйюр адамгъа неди? 

– Юйюр насыпды. Бизни миллетибиз кёчгюнчюлюкню, Уллу Ата журт урушну къыйынлыгъын да хар юйюрде болгъан сюймекликни, бир бирге билекликни хайырындан кётюралгъандыла. Жаннетли болсун,  аппам Ностуланы Ассе юй бийчеси, сабийи да Азияда ёлгенлеринден сора, жангыдан юйюр къурагъан эди, ыннамы да биринчи баш иеси, сабийи да анда замансыз кетгенлери ючюн, бир бирлерин ангылай эдиле. 

Не сейир, ол къадар къыйынлыкъ кёрген адамла дагъыда сынмагъан эдиле. Аппам урушда эки кере жаралы  болгъанды, 88 жыл жашагъан эди, хар сёзю, айтханы-юйретгени эсимдедиле. Юйюрде адам кесин къалай жюрютюрге керек болгъанын китапла окъуп билмейди, харкюнлюк жашау юйретеди. 

– Сизни акъылыгъызгъа кёре, ата–ана сабийге оноу этерге керекмидиле, сёз ючюн, усталыгъын  неда жашау нёгерин  сайлагъан кезиуде?

– Биз жаланда оюмубузну айтабыз, буйрукъ бермейбиз. Сёз ючюн, Динара школну алтын майдал бла бошагъанда, медицина факультетни сайласа сюе эдик, не десенг да, акъ халат кийгенле кюн сайын сууап иш этедиле: ауругъанлагъа болушадыла. Алай Динара уа неге сейири бар эсе да, ары берген эди документлерин

– тарыхгъа бла юриспруденциягъа. Бек жарсып тургъанбыз, эки факультетде ол къадар экзаменлени къалай бераллыкъды, деп.    
Ата-анада тынчлыкъ бир заманда да болмайды. Аллахха шукур, бералады, бусагъатда дипломный ишин жаза турады. Бу эки факультетде бир–бир экзаменле бир кибик болгъаны да болушханды. Кёресиз да, бирде сабийни жюреги къалай тюз сезеди – къайры атларгъа, къайда билим алыргъа. Атала-анала кеслери айтханны къайтарып турмай, балаларыны оюмларына да тынгылай билирге керекдиле. 

– Школчула уа не зат бла кюрешедиле?

– Ислам спортну бек сюеди: футбол, тутушуу. Наида уа Бёзюланы Маржанны кружогунда жюнден кийизчикле, жюн минчакъла, аппынла этеди. Жюн гинжиле да бек сейирдиле. Маржанны Бабугентни школунда бардыргъан иши халкъына къуллукъ этиудю, Аллах анга кюч-къарыу берсин. Бек фахмулу адамды! 

Таулула не заманда да жюн бла къаты кюрешгендиле. Халкъыбызны ёмюрлени теренинден келген усталыгъы бюгюн да жашагъанына къууанама. Юйде Наида этген жюн затланы кёрсем, кёлюм кётюрюледи.  

– Къолларын къара ишге тийдирмей, сабийлени алай ёсдюргенле аз тюйюлдюле. Сизде уа къалайды болум?

– Гитчелигинде ишлерге юйренмеген уллу болса къалай ишлеп башларыкъды? Бизникиле Чирик кёлде аш юйюбюзде жайда бек сюйюп ишлейдиле. Дагъыда Бабугентде бусагъатда халкъны асламысы туяла ёсдюредиле, бизде да бардыла ала. Бабугентде жауунла кёп жауадыла, туяла излеген сууду да, апчымайдыла.

Бизни республикадан да, тышындан да келип, сатып аладыла. Бахчабызда жаш да, къызла да сюйюп ишлейдиле.

Къолла сабийликден да ишлерге юйренселе, артда тынч боллукъду. Таулулада бир сёз барды ишни эбин биледи, деп. Эбин билир ючюн, гитчеликден урунургъа керекди. Биз малла да тутабыз. Элде жашап ийнек тутмасанг, ушагъысызды. Ачыкъ айтханда, эл юйюр жашаугъа бек тапды. Сабийле болгъан жерде бахчада терекле, мал орунда ийнек болса, къалай эсе да хычыуун кёрюнеди. 

Бабугент  тап жерди: шахаргъа да жууукъду, аны бла бирге эл жашауну  татыуун да сезесе. Адамла да таза ниетлиледиле, халалладыла. Бизде алгъын орус устазла аслам эдиле, алагъа къартлыкъларында эс бурулгъанлай тургъанды, дагъыда христиан дин тутханланы къабырларында да бабугентчиле  тизгиннге сакъдыла. Адамлыкъ болгъан жерге келеди не игилик да. Бабугентчилени адамлыкълары баямды. 

– Лейла Мухарбиевна, юйюр къатылыкънымы огъесе жумушакълыкънымы сюеди?

– Экисинден да бардыла бир затла. Акъылбалыкъ болгъунчу ызларындан къарагъанлай турургъа борчлубуз. Алай сабий тутмакъдача ёссе, насыпсыз боллугъу баямды. Жаланда атаны оюмлары  угъай, сабийленикиле да эшитилирге, эсге алыныргъа керекдиле. Не гитче сабийчик да адамды, анга сый – хурмет да тийишлидиле. Кавказда не заманда да абаданлагъа бла гитчелеге бек сакъ болгъандыла, аланы жанларына тиерге жарамайды.

– Таматаланы юслеринден айтханда, Хасанны анасы Лейла къаты ыннамыды огъесе сабийлени къубултупму ёсдюреди?

– Барысы да тёгерегине жыйылгъанлай турадыла. Бир бирлерин бек сюедиле. Ынна болгъан юйюрде сейирлик берекет болады. Дагъыда эслегенме: аппала–ыннала ёсдюрген сабийле кёрюнюп къаладыла. Мен аны кесимден да билеме: аппам кимден да жууукъ эди манга. Анам бла олтурсакъ бюгюнлюкде да, аппаны эсгерип башлайбыз.

– Хасанны заманы боламыды сабийлеге эс бурургъа?

– Аны заманы кёбюрекди менден эсе. Кадет школда ишим заманымы алып къояды. Алай сабийлени малкъар тилге юйретгениме бек къууанама. 

– Билемидиле тилибизни?

– Шахардан келгенлени асламысы билмейдиле дерге боллукъду. Кадет школубузда таулула кёп да тюйюлдюле, мында битеу миллетлени келечилери окъуйдула. Сёз ючюн, бир взводда отуз сабийден онусу таулула боладыла. Мени акъылым: таулу сабий тауча сёлеширге керекди. Алай сёлеш деп буйрукъ берип, анга уа тил чыгъып къаллыкъ тюйюлдю да. Кюнден-кюннге, жылдан-жылгъа ишлерге керекди. Школчуну эсин ёз тилибизге бургъан тынч тюйюлдю. Интернет, тенглери, спорт, башха предметле – барысы да жан-жанындан къуршоулапдыла, алай устазны иши, борчу, окъуучуну жюрегине жетип, ёз тилине сюймекликни жандырыуду.

Къайда эшитсе да аны, жюреги жылыудан толурча.  

Кадет школда жашла окъуйдула. Ала ёхтем болсала сюеме. «Тилибизни байлыгъын, ариулугъун билигиз», – дейме. Хар дерсимде халкъыбызны тарыхыны, сыйлы адамларыбызны юслеринден хапар айтама. Сёзюм окъуучугъа жетсе, ол мени эшитсе, кеси билим излеп башларыкъды, интернет анга болушурукъду. Дерсни чеклери, белгиленнген заманы барды, мен излеген а: сабий халкъыны юсюнден бир окъуп башласа, ол жолдан таймазыды. 

Бирле бизни тилибиз уллу дунияда жашауда хайырсыз сунадыла. Хар тил да чексиз байлыкъды, алай энчи малкъар тилни юсюнден айтсакъ, тюрк тилледе сёлешгенлени саны миллионла бла саналадыла. Да биз ол уллу, сейирлик дуниягъа къошулургъа нек сюймейбиз? Орус, ингилиз тилни билген бек аламатды, алай бек биринчи кесибизни эрттегили, деменгили тилибизге юйренейик. Кесибизни жазыучуларыбызны китапларын окъуюкъ.

– Ушагъыбызны ахырында юйюрлеге алгъыш айтсагъыз эди.

– Таулу юйюрле кёп болсунла! Хар юй насыпдан толсун, аппала-ыннала, атала-анала сабийлеге, туудукълагъа къууана жашасынла!