Чокканы Минги таугъа кезиулю ёрлегени

Къабарты-Малкъар Республика къуралгъанлы 100-жыллыгъына

Залийханланы Чокканы Элбрусха кезиулю кере ёрлегенини юсюнден материалны  журналист В.Тёмин жазгъан эди. Бюгюн аны бла сизни да шагъырей этерге сюебиз.

1963 жылда 26 июльда Минги таугъа ёрлеу болгъанды. Ол Совет Союзну Коммунист партиясыны 60-жыллыгъына эмда совет альпинизмни 40-жыллыгъына аталгъан эди. Ёрлеуге РСФСР-ни сыйлы тренери, спортну устасы Залийханланы Хусей башчылыкъ этгенди. Бу ишге 200-ден аслам адам къатышханды. Къабарты-Малкъарны командасы бла бирге Балтий республикаланы командалары да болгъандыла.

Минги таугъа ёрлеу Терс-Къолдан башланнганды. Былайда альпинистле ууакъ къауумлагъа бёлюннгендиле эмда хар къауумгъа сынаулу жол кёргюзтюучюле башчылыкъ этгендиле. Залийханланы Хусей башчылыкъ этген къауумда уа аны атасы – 107-жыллыкъ Чокка да - болгъанды. Ол Минги таугъа бу жол бла 208-чи кере ёрлегенди.

Хусей башчылыкъ этген къауум, 3900 метр бийикликге чыгъып, «Ледовая» базада кечелерин ётдюргендиле. Экинчи кюн альпинистле, ёрлеуню эрттенликде беш сагъатда башлап, жетини жарымында уа 4200 метр бийикликге кётюрюлгендиле. Былайда «Онбирни ышыгъы» базада 15 минутну солуп, жолларына тебирейдиле да, тюшге  5200 метр бийикликге жетедиле.

Таугъа ёрлегенлени араларында СССР-ни Илмула академиясыны бийик тау институтуну врачы Вера Фёдоровна Сагатая да болгъанды. «Минги таугъа 107-жыллыкъ адам ёрлерикди деп эсимде да жокъ эди, бек сейир этгенме,-дегенди ол. -Алгъа Чокканы ары жибертмезге кюрешгенме. Алай аны саулугъун тинтгенимде уа, терс болгъанымы ангылагъанма. Таугъа ёрлерни аллында Чокканы жюреги бир минутха 60 кере урагъанды. Къан басымы уа 60-120 болгъанды.

Биз «Ледовая» базагъа жетгенибизде, таматаны жюреги бир минутха 72 кере ургъанды. Кертисин айтханда, Чокка жашладан эсе терк арыгъанды. Болсада таудан энишге тюшгенибизде, аны хали иги эди.Чокканы юсюнден сагъыш эте, мен къартлыкъны хорларгъа боллукъду, аны ючюн адам жаланда кесин юйретирге, спорт бла кюреширге керекди деген акъылгъа келеме.

Сагатаяны айтханын СССР-ни Илмула академиясыны  члени, биология эмда медицина илмуланы доктору, академик Николай Николаевич Сироткин да дурус кёргенди. Чокканы ол 1929 жылдан бери таныгъанды.

- Мен аны юсюнден Копенгагенде адамны жашау ёмюрюн узайтыугъа жораланнган конгрессде хапар айтырыкъма. Тыш къыраллада бизде Чоккача адамларыбыз болгъанларына ийнанмайдыла. Мени акъылыма кёре, жашауну эм адамны урунуу жолун узайтыргъа боллукъду. Къартлыкъ анга чырмаулукъ эталлыкъ тюйюлдю,-дейди академик.

Ёрлеуден къайтхандан сора  Москвада чыкъгъан газетлени башха корреспондентлери Чоккагъа кёп соруула бергендиле.

- Москвагъа барсагъыз, москвачылагъа менден салам айтыгъыз, - дегенди алагъа Чокка. - Бизде, Элбрусну тийресинде, табийгъат аламат ариуду, ала аны кёрюрге къонакъгъа келсинле. Биз  кесибизде Хрущёвну кёрюрге да бек сюебиз. Алай аны заманы болмагъанын да билебиз. Бизден барыбыздан да анга къызыу салам айтырыгъызны тилейме. Таулу халкъны тёрелерине кёре, адамны къонакъгъа чакъырсала, ол келмей къалмаучуду, ким биледи, бизге Никита Хрущёв келирге да болур.