Къарачай-малкъар мифологияда, мажюсю ийнаныулада бёрюню сыфаты

Таулу халкъны – къарачайлыланы бла малкъарлыланы тюрк тилли ата-бабалары (гуннла, аварлыла, булгарлыла, огузла, хазарлыла, печенегле эмда къыпчакъ-половчула,  буруннгу заманлада алтай-манчжур дуниядан жаратылгъанла) кеслерини эволюция жолларында къыйын тарых сынауладан  ётгендиле. Ол аланы тин маданиятларында  ызын къойгъанды. Материалны филология илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит орус тиде жазып редакциягъа келтирген эди алгъын жыллада. Биз аны кёчюрюп басмалайбыз.

Мажюсю динни келечилерини итге неда бёрюге табыныуларыны юсюнден айтханда, аны  бир маданият болумнуча ангыларгъа боллукъду. Жерлеринден ары-бери кёчмей жашагъан  индо-санскрит цивилизациядан чыкъгъанды жаныуарланы атлары бла байламлы битеу дуниягъа жайылгъан орузлама. Тюрк кочевник халкъланы тёрели культураларындача болмагъанлай,  итге табыныу алада буддистледен да алгъаракъ жерин тапханды.

Таурухха кёре, Чингисхан боз-къолан бёрюден туугъанды. Ол  анга кесини сютю бла   кишилик, батырлыкъ,  ётгюрлюк, жауларына къатылыкъ бла жазыкъсынмаулукъ дегенча ышанланы бергенди. «Кёроглы» белгили тюрк  эпосну  баш жигити да, эсгертмеде айтылгъаннга кёре, боз-къолан  тиши бёрюден жаратылады. Ол Кёроглы къагъанакъны  сютю бла жашыртын багъып, анга кишилик, ишни болушун алгъадан кёрюп билиу, къоркъуусузлукъ эмда жауларыны акъылларын билип къоюу дегенча ажайыплы ышанланы ётдюргенди.

Къарачай-малкъар нарт эпосну баш жигитлеринден бири Ёрюзмек, эпика жырлагъа бла  проза таурухлагъа кёре, кёкден тюшген учхан жулдуздан чыкъгъанында, агъачда чабып баргъан бёрюню тутуп, аны сютюн эмгенди. Бизни деу эм жигитлик эпосубузда  итни сыфаты магъаналы жерни алады. Кесини  таурухларында  халкъ анга бир къауум жоралауларын атагъанды. Бир жол обур эмеген  уллу кючю болгъан кийиз къамичиси бла Ёрюзмекни ит этип къояды. Ол а, жаныуарны сыфатына киргенликге,  акъылын тас этмейди, адам тилни ангылайды эмда болушлукъ излейди. Аны ажайып Сатанай къутхарады, алгъыннгы сыфатына къайтарады.

«Айдаболланы Сарыбий бла Къарабий» деген буруннгу тарых-деу жырда «Сарыаякъ уучу итни акъылы эм адам ышанлары барды. Чыгъарма бу сюжет-хапарлау ызлагъа кёре барады: Айдаболланы бийлерини Уштулу жайлыкъланы тийресинде къошларына билмей тургъанлай сванлыла жетедиле, ол къауумну ниетлери да таза болмагъандыла». Акъсакъал къойчу уа алагъа жарыкъ тюбеп, хурметлерине къарт текени сояды.

Сора сыбызгъысын согъуп, жетген палахны юсюнден итине белги береди. Сарыякъ,  хар затны ангылап, Уллу Малкъаргъа тебирейди. Ары жетип, таурухлу жаныуар улуп башлайды, тёгерекни уятады. Ол  поэтика тизгинледе итни культу туура эсленеди.

Уучу Бийнёгерни юсюнден мифге ушатылгъан  халкъ жырда  кийик эм агъач жаныуарланы тейрисини къызы Фатима, акъ маралны сыфатына  бурулуп, жигитни артха тюшерге онг болмагъан къая тиклеге алдап элтеди.   Алай бла батыргъа жанын аямагъанлай бийикден энишге секирирге тюшеди. Уучу ити Бойнакъ да бир ненча кюнню ичинде, андан айрылмагъанлай, битеу къыйынлыкъланы кётюргенлей турады. Оюмланы бирине кёре,  Бийнёгер тюнгюлюп,  бийик къаядан секиргенинде, ол да аны ызындан атылып ажымлы  жоюлгъаныны юсюнден таурух да болгъанды.

Иесини кертичи шуёху, итни сыфаты халкъ лирикада да махталады. Чегем тарындан батыр Аккайланы Аппаны тиши бёрю бла  тенглик жюрютгенини  юсюнден хапар барды. Ала бир бирлерини тиллерин ангылап болгъандыла. Ол бёрюню жашау нёгери болуп тургъан эркек бёрюню Аппа ёлтюргенди. Аны бла байламлы биринчисини  сарнау жиляуу болгъанды, ол Тёппеланы Алимни жазыуларында тюбейди. Жан берген шуёхуна термилип, анга тынгыламагъанлай, адамгъа асыры бек ийнаннганына, гурушхалыкъдан къуралады  аны монологуну. Тиши бёрюню жиляуу  магъанасына, композиция эм поэтика-стилистика къурамына кёре,  ажымлы жоюлгъан адамгъа  этилген  тёрели сарнау-сарынны эм иги юлгюлерин эсибизге келтиреди.

Былайда  керти жашауда болгъан ишни да эсгере кетерге тийишлиди.  Чегем районну таулада орналгъан  колхозларыны  бирини сюрюучюсю Къалабекланы Исмайыл  1944 жылда  ёз жеринден  кёчюрюлгенинде, Зольскийни  жайлыкъларында гитче кючюкчюгю бла айырылалмай къыйналгъанды, сытылгъанды, ол да аны ызындан къарыуу болгъан къадар тохтамай чапханы эр кишини жюрегин бютюн инжилтгенди.

Бир ненча жыл озгъандан сора, 1958 жылда,  таулула ата журтларына къайтханда, ол бир къауум адам бла  Каменномостха келгенди. Ала анда КъМАССР-ни  башчыларыны  оноулары бла малкъар элледе тууарланы эм ууакъ малланы  санын  кёбейтирча аланы сатып алгъандыла. Билмей тургъанлай Исмайылгъа  бир къарт ит жууукълашып, улуп тебирейди, ызы бла арт аякъларына туруп, ал аякъларын эр кишини имбашларына салады, кёзлеринден а жилямукъла тёгюле. 

Алайда болгъанланы айтханларына кёре, адамла алгъа жукъ ангыламагъанлай сюелгендиле. Къалабек улу артда сезгенди, бу ит ол онтёрт жыл мындан алгъа къоюп кетген кючюкчюк болгъанын. Адам бла жаныуар, жилямукълары да къуюла,  бир бирге къысылгъанлай кёпге дери тургъан эдиле. Исмайылгъа кетерге керек болгъанда уа, ол андан айрылыргъа унамагъанды. Иеси, боюнуна жип къысып, тартып кетген эди. Алайда жыйылгъанла бек сейир этгендиле ол ишге, аланы араларында Хушто-Сыртдан Жанмырзаланы Расул а кёргенини юсюнден трагедиялы магъаналы сейир поэма жазгъанды. 

Тюрк дунияда итге  бла бёрюге табыныуну мурдоруна къайта, жууукъ этносланы  жашауларында бла эслеринде тохташхан бир бир этнонимлеге эс бурургъа тийишлиди. Алай бла, бир бир тюрк халкъла  бюгюнлюкге дери  «башкъорт»  деген этнонимни хайырланадыла, ол «тамата бёрю» неда «жыйын башчы» деген магъанадады, «ногъай»  а «ит» деген магъанада, тотемизм алай тамырланнганды, адамланы тил байлыкъларында бусагъатда да сакъланнганлай турады.

Къарачай-малкъар  адет-тёре-мифология поэзияда «курт», «кюрт» эвфемизм фонетика жаны бла «бут»  дегенча эшитилинип сакъланады. Ол текстледен биринде былайды:

Бут къойлагъа кирмесин,

Бут аланы кёрмесин.

Онтогъузунчу ёмюрде той байракълада таулу тиширыула  бёрюню башыны суратын халыла бла тикгендиле, бир бир анала уа жаныуарны жети неда тогъуз (сыйлы тарихле) гитче суратчыкъларын  байракъны къыйырларына тюшюрюп да салгъандыла.  Алгъа заманлада мажюсю динни тутханла, баям, ол затлагъа жашырын энчи магъана бергендиле.

Алайды да,  битеу сагъынылгъан  затла малкъарлыланы бла къарачайлыланы ата-бабаларыны мажюсю кёз къарам системаларында итге неда бёрюге табыныулукъ магъаналы жерни алып тургъаныны юсюнден айтыргъа эркинлик береди.