Таулуланы энчи жашау мадарлары

Чегем ауузунда Эл-Тюбю деген жерчик арт жыллада дуниягъа белгили болуп, бир да болмагъанча кёп адам жюрюйдю жууукъдан, узакъ жерледен,  тыш къыралладан окъуна ары. Аланы асламысы Малкъарны жашауун билирге,  акъылманыбыз, жыйырманчы  ёмюрню бек аламат поэтлеринден бири Къулийланы Шууаны жашы Къайсын  туугъан юйню кёрюрге келедиле. Поэтни сыйлай келгенлеге деп, арт жыллада ары уллу, сейир да жол ишленнгенди. Тетууланы Хадис, «Къайсыннга жюз атлам» деген фондну председатели, республиканы жамауатын бирлешдирип, иш юсюне сюеп, ол энчи халкъ магъаналы проектни жашаугъа кийиргенди. Сау болсунла анга къыйыны тийген аламат къызларыбыз бла жашларыбыз.

Къулий улуну юйюне кётюрюлюп баргъан жерде, шайырны аламат назмуларын да окъуй,  сол жанынгда бийикге къарасанг, башында къушла къалкъгъан тау бетде узун тартылып тургъан уллу темир быргъыланы кёресе. Ала бла Эл-Тюбюне тау башындан таза суу келеди. Бусагъат дунияда ол алай уллу жангычылыкъ да болмаз. Алай а ол бюгюн ишленнген ыз болмагъанын эсгерирге керекбиз. Аны алайлыгъын чегемлиледен эшитгенме. Аны юсюнден алайда, бирси бетде, тукъум юйлери, кеси обалары да болгъан Мырзалары да – Магомет бла Азрет, къартладан эшитип, кеслери да ызларын кёрген затланы эсгерип, сюйюп хапар айтхандыла. 

Азретни атасы Мырзаланы Муталип дуниясын жюзден атлап алышханды. Ол жыллагъа дери да ачыкъ, таза эси бла тургъан тамата, кесини атасы Солтандан эшитип, кеси заманында алайда тартылгъан къырыкъланы этер ючюн, ала агъачны Мёлюшкюден ёгюз арбала бла ташыгъанларын айтханды. Бутакълы томуроула нарат агъачдан эдиле. Аланы сыйдамларын сайламай, бутакълыларын нек сайлагъандыла деген соруугъа Муталипни: «Аллай агъач чайырлы болады, ол себепден чиримей да кёп турады», – деп жууап этгени ата-бабаларыбызны уллу сынаулары болгъаныны юсюнден айтады.

Ол томуроуланы орталарын тазалагъандан сора Жашау ол журтда жашагъан, бу жумушну къолгъа алгъан быллай ишледе сынамы болгъан адам излеп, бир дюгерлини тапханды.  Аны чакъырып,  ол кеси хазырлагъан агъач къырыкъланы, аны айтыууна кёре, алай ызлап  орнатханды. Айхай да, заман бара баргъанда, тауусулмазлыкъ зат жокъду. Ол къырыкъла да кетгендиле, ёмюрлюк жумушларын толтуруп. Аланы бир кесеклери уа бусагъатда Жашауну туудугъу Мырзаланы Омарда сакъланадыла. 

Ол затланы юслеринден миллет тарыхыбызгъа къошумчулукъ этген устаз  Газаланы Исхакъ да айтыучу эди. Ол халкъыбызны тарыхын теренден билген, аны тасхаларын ачаргъа сюйген адам эди. Исхакъ «Акъ ниетге къалам къыйгъан» деген китабында эртте, 18-чи ёмюрню ахырында, агъач суу къырыкъла бла Эл-Тюбюне Мырзаланы Жашау деген киши суу тартханын айтады. Ол алай бла Фардыкда кесини бахча этген жерин сугъарып, эллилерине да жарап тургъанды, дейди. 

Ол сёзлеге шагъатлыкъ этген а халкъ жигит жашына этген жырды. Анда быллай сёзле бардыла:

Ариу къызланы кесине къаратхан,
Къуу Фардыкга суу чыгъаргъан, 
Дюгерлиге ахча санатхан Жашау…

Малкъар халкъны бурун жашау къолайыны юсюнден кёп алимле жазгъандыла. Ала белгилегеннге кёре, быллай сугъарыу амалла башха жерледе да этилгендиле. Сёз ючюн, Холамда Жабо къала сюелген жерде да табылгъандыла агъач суу къырыкъланы ызлары. 

Белгили суратчы, архитектор Эммануил Бернштейн кеси заманында (Уллу Ата журт урушну аллында) сурат этиу бла бирге эрттегили эсгертмелени тарыхда къояргъа итиннгенди. Къойгъан да этгенди. Аны Художниклени академиясы сапариш этип этдирген графика суратларыны арасында бизде Малкъарда  этилгенлери да барды.  Ала аны альбомларыны биринде сакъланадыла. 

Ма ол жумуш бла Эммануил Бенционович бизге 1938 жылда келгенди. Юч айны ичинде мында туруп, Малкъарны тёрт  тарында да болуп, бек къыйыр эллеге, сёз ючюн, Шыкъыгъа окъуна, иш бла барып, анда архитектура жаны бла  таулуланы онгларын тинтип, кёрген затларыны суратларын ишлегенди. 

Ол малкъар халкъны эрттегили эсгертмелерин кёре келгенде, кёп затха сейир этгенди. Бу башында айтылгъан суу тартыу амалгъа да. «Архитектура балкарского народного жилища» деген китапда былай жазады: «Ол заманны сейир затларындан бири – тарны бир бетинде Чегем сууну сол жагъасы табада Къулийланы Ахманны жер юлюшюню башы бла агъач къырыкъла тартылыпдыла. Ала бла ёргеден, Жылгы сууну башындан, ичер, сугъарыр суу да келеди элге. Къырыкъланы ташладан къаланнган хуна тутады. Тау ызны тиклигине кёре, ала, сууну келиую бирча болурча, тик энишге бир бирге байланып, алай салыннгандыла…»

Тау жерледе сугъарыу системаланы юслеринден «Балкария» деген белгили тарых ишинде Абайланы Мисост да жазгъанды.  Ол:  «Таулада жер арыкъды эм ташлыды, суу бла жалчыта-жалчыта турмасанг, хар 2-3 жылдан бир кере окъуна   салгъан битиминг тирлик бермейди... Терк-терк ургъан суху желледен неда кюн бир кесекге жылытса окъуна ол тар ауузлада топуракъ терк окъуна къуруп къалады. Къуругъан да алай этеди,  аны къайгъысын адам кеси кёрмесе, суу бла жалчытмаса, не ханс, не мирзеу ёсмейди. Суу бла жалчытыу а кёп къыйын излейди.  Жайда гитче тау суучукъла къуруп къаладыла. Ма аны ючюн сууну буз чыранладан келген черекледен алып,  узакъгъа, тирлик ёсген жерлерине бурургъа керек болады. 

Сууну арыкъ ишлеп бурургъа да болады, алай керек жанына хар жерде да бирча бурургъа амал табылмагъаны себепли, аны къая эринлерине таяндырып неда анга деп ишленнген чигинжилеге тагъып, жабыкъ эмда ачыкъ быргъыла бла тартыргъа тюшеди. Ол суу келтирирге этилген затланы къураргъа  жамауат бир болуп сюеледи  неда аланы энчи атауулла тартадыла.  Бирден тартылгъан сууну артда хар бир юйюр кесине бурургъа болады. Алай бла тирликлени неда чаллыкъ жерлени сугъарыу башланнган заманда, ол ишни эллиле кезиулю этгендиле, нек десенг  суу барына да бирча жетмегенди…» 

Ма алай бла,  къазып, арыкъ этер амал болмагъан жерледе, суу барырча, бизни ата-бабаларыбыз агъач суу къырыкъла жарашдыргъандыла.

Суратда: Мырзаланы Омарда сакъланнган суу къырыкъны кесеги.