Миллет тутушууну жорукълары бла амаллары

Фольклорчубуз Таумырзаланы Далхат къарачайлы къалам къарындашы Байрамкъулланы Хамит бла биригип жарашдыргъан «Къарачай-малкъар халкъ оюнла» деген аламат китапны магъанасы бюгюнлюкде бек уллуду. Миллетде унутулургъа аз къалгъан оюнланы ала соруп, излеп алай жыйышдыргъандыла бизге саугъагъа.

Мындан кеч болгъунчу, ол оюнлагъа жашларыбызны, къызларыбызны юйрете жашаргъа, ол халда адамлыгъыбызны сакълап, бирси халкълагъа: «Ма, минг жылладан бери бизге, бюгюннгю къарачай-малкъар халкъына аманат этип кетген оюнла была эдиле!»-деп, къууанып айтыргъа эркинбиз. Оюнланы саны 200-ден артыкъды. Китапны авторлары Къарачайда, Малкъарда да 300-ден аслам адамдан сурап, аланы алай жазгъандыла.

Буруннгулула къаты тутушхандыла, чыкъен тартхандыла, къол таш атхандыла, бугъала бла алышхандыла, чагъыдейлеге минип чапхандыла, къаялагъа ёрлеп эришгендиле, череклени жюзюп ётгендиле, къууушуп ойнагъандыла, балта сызып озушхандыла, къурукъгъа ёрлеп эришгендиле, кюч таш кётюргендиле, ийнеге халы сууургъандыла.

Къарачай-малкъар миллет нарт таурухлада Ёрюзмекни бек къарыулугъа, сёзю бла ётгюрге санайды. Эки эл урушха хазырланып тургъанлай, Ёрюзмек, саууту-сабасы бла къатларына келип, къыркъышыуну къоярларын излейди. Алайда окъуна къойла союп, къурманлыкъ этип, эки къауумну жарашдырып, «Элияны» жырын айтып, сейирге къалдырады. Андан сора эки жанындан да гёжефле айырып, тутушмагъа къояды да, кеси уа эгенни къуллугъун толтуруп башлайды.

Экинчи къарыулугъа Алауганны санагъандыла. Ол, ёгюзню мыллыгын кётюрюп, бир таудан тюшюп, экинчи таугъа ёрлегенди. Нарт батырлагъа Сосрукъну да къошадыла. Ол эмегенни жыгъып хорлагъандан сора аны къолунда тутмакъда тургъан нартланы да ычхындыргъанды.

Келигиз, энди жыгъышыу миллетде къаллай кезиуледе бардырылгъанын тинтейик. Той этилген арбазда, бир сыйлы къонакъ узакъдан келсе, эки белгили батыр жолукъсала, къолайлы адамла жыгъышыу къурагъандыла эм ол къачан ётеригини юсюнден халкъгъа алгъадан билдиргендиле. Аллай жыгъышыулагъа хар кесине базыннган къатышханды. Аланы хар бири да сыйлы къонакъгъа саналгъанды эм хар жумушларына да къонакъбай къарагъанды.

Жыгъышыуда хорлагъан жаланда бир гёжеф болады. Аны ауурлугъуна, женгиллигине къарагъан тёре болмагъанды. Шёндю хал бир кесек башхаракъды: тутушуучула ауурлукъ къауумлагъа юлешинедиле. Дагъыда аны этинде башхагъа жугъаргъа боллукъ битиуле бла къотурла болсала жарамайды. Гёжеф кирсиз, адетли болургъа тийишлиди. Аны кийими, уллулугъу, ауурлугъу жорукъгъа келишмеселе, баш эген аллайны эришиуден чыгъарып къояды.

«Жыгъылгъан жыгъышхандан къанмаз» деген нарт сёзге кёре, бурун заманлада бир жыгъылгъанлыкъгъа, адам не къоркъуп, не буюгъуп къалмагъанды. Экинчи, ючюнчю жыгъышыргъа хазырлыгъын гёжеф кеси билдирип болгъанды. «Базынмаз, багъанагъа минмейди», дегенча, жыгъышырыкъ адам къаллай бир солургъа сюйсе да, аллай бир солуп, тутушуп башлайды. Гёжеф бир кюннге беш-алты кере, керек болса - жети, сегиз да кере тутушургъа боллукъду. Жыгъышыуну бошагъынчы анга ашаргъа, ичерге да эркин этилмегенди.

Тутушуучу не къадар кёп амал билсе, ол къадар устагъа саналып болгъанды. Амал этмей, къуру къарыу бла тутушханны тутушуучугъа санамагъандыла. Ол тюрлю-тюрлю амалла бла да хайырлана билирге керекди. Гёжеф деп аллайгъа айтхандыла.

Ич чалдиу. Аны этиучю адам анга юйренип къалады да, тутушхан заманда кесин ичине берип, ёрелей тутушады. Сора арт чалдиуню этеме дегенни уа, кеси амал табып, не артха, не алгъа атады. Къалай болса да деп угъай, иги эс этип, анга кесин хазырлап, алай тутушады.

Арт чалдиу адамгъа иги онг берген амал тюйюлдю.

Жатып атыу – бек тап эм ариу амалладан бириди. Аны уста толтура билген адам тышындан къарагъаннга бек ариу кёрюнеди. Ол кеси бла тутушханнны къаплап силдегенлей, билдирмей атып иеди. Аны этер ючюн, уллу кюч эм чыныгъыу керекди.

Амалланы ичинде бек хайырланылгъан - жан сюекге алыуду. Анга иги юйреннген адамны сыртын жерге салгъан бек къыйынды. Нек десенг, ол кеси бу амалны арыгъынчы, тутушурну аллында этерге сюеди эм бир-эки такъыйкъаны ичинде тамам этип къояды. Жан сюекге алыучу адам къуру кесини онг жанын бергенлей турур. Сора амалына тюшгенлей, эрлай къагъып алыр.

Кёкюрекге алып атыугъа юйренир ючюн адам кесин кёп кере сынаргъа, жеринде тургъанлай бурулуп атаргъа, чёрчекликге юйренирге керекди. Ол амал не ич чалдиуню неда жан сюекге алыу амалланы этерге тап келмесе хайырланылады.  

Къыйын эм кёп жыгъышлада сыналгъан адамны къарыуун, кючюн билдирген, нени да этдирирге базыннган амалланы бири инбашха алыуду. Кеси тенгли ауурлугъу болгъан неда андан ауур адамны инбашына алгъан тынч болмагъанын ким да ангылайды. Ол амалны тийишлисича толтура билиу гёжефни не жаны бла да ётгюрлюгюн, къарыуун эм жигитлигин кёргюзтеди.

Тобукъгъа алыу - чынтты нарт амалладан бириди. Аны адам онг не сол тобугъуну болушлугъу бла этеди. Анга иги юйреннген тутушуучу къарыугъа эм эрликге ие болады. Нек десенг, аны жоругъу бла эте билген адамны залимлигине амал кеси шагъатды. Тобукъгъа алыучу амал артха бир заманда да аумаз эм абынмаз, къалай аудурлугъун а кеси тап биледи.

Онг жанына бла сол жанына тартыу амалланы адам жатып эм ёретин тутушханда да хайырланыргъа боллукъду. Ол амалланы толтурур ючюн, адам чёрчек эм бек уста болургъа керекди. Тарта билиучю адам, жыкъмаса да, жыкъдыргъан этмейди.

Биз тогъуз амалны санагъанлыкъгъа, ала андан да кёпдюле. Тутушуу а былай башланады: тутушуучуланы беллерине бел баула къысадыла. Эки гёжеф да ёретинлей, бетден-бетге къарап тохтайдыла. Сора къолтукълашадыла. Ызы бла, эген белги бергенлей, тутушуу башланады. Къолну жиберип, аякъдан тутаргъа, эки къолтукъну бирден алыргъа жарамайды. Алай не амал да этип, жыгъаргъа керекди. Тутушууда жыгъылгъанны тюз сыртындан салмаса, хорлаугъа саналмайды. Кюреш бошагъандан сора, гёжефле къол тутуп айырыладыла. Ол жарашханны белгисиди.

Тутушургъа жети-сегиз жылларында юйренип башлайдыла.