Буруннгулу байрамла, ала бла байламлы тепсеуле, таурухла, ийнаныула

Аймуш – къойланы бла  сюрюучюлени жакъчысы, аланы аурууладан, таулада таш тюшюуледен, желледен, ёлетден, жыртхыч жаныуарладан эм уручуладан, мал тёлюню саулай сакълагъан эмда къойчулагъа не жаны бла да болушхан тейри. Аны юсюнден къарачайлыланы бла малкъарлыланы буруннгу тепсеулерини юсюнден хапарлагъан китабында Къудайланы Мухтар да жазады. Циклны андан ары бардыра, аты айтылгъан этнографыбызны материалларын хайырланабыз.

Малкъарлылада бла къарачайлылада, къойну юсю бла къол узатып, ол урланнган болмагъанына ант этип, шагъатха Аймушну сагъыннгандыла. (Азаматланы К.) Ийнекни неда бугъаны мюйюзлерине, атны жалкъасына  жинледен, зарандан сакълагъан дууа такъгъан эселе, къойну боюнуна неда мюйюзлерине жукъ да такъмагъандыла, нек дегенде бу мал кеси да энчи кючю болгъан сыйлы белгиге саналгъанды.  Бу мал кеси сыйлыча, аны мюйюзлерини, саныны башха жерлерини да магиялы кючлери барды дегендиле. Юй ишлеген заманда аны мурдорунда къойну мюйюзлерин бастыргъандыла, ол журтну огъурсуз кёзден сакъларыгъына ийнаннгандыла. Малкъарлыланы кийизлеринде къочхар мюйюз накъыш да ол оюм бла къуралгъанына ишеклик жокъду.

«Аймуш» тепсеуню биринчи тюрлюсю. Майданнга кийиз жайып, аны юсюне къой терини саладыла. Юч жанындан юч жаш чыгъадыла. Аладан бири къой сыфатлы маска кийипди, ол Аймушну белгилейди, бирсилени уа гулоч таякълары бардыла, ала сюрюучюледиле. Сюрюучюле терини тюклерине  тийип, иги малчыла боллукъларына, тёрелени бузмазлыкъларына ант этедиле. Аймуш  а ол эр кишилени  башларына тийип, ыразылыгъын билдиреди. Ючюсю да бир болуп «Аймушну» тепсейдиле.

Экинчи тюрлюсю. Майданнга  къойну маскасын кийген жаш чыгъады, ол Аймушну сыфатын кёргюзтеди.  Ызы бла ол бир  жашны къучакълап, анга къойчуну таягъын береди. Ол а саугъасына асыры къууангандан, «Аймушда» аякъ бюгюп башлайды. Бир кесекден аланы къатларына «эринчек» жанлап келеди.  Аймуш аны къол аязларын къагъып тохтатады да, бармагъы бла бир жанына кет деп кёргюзтеди, къыстагъан этеди.  Ишни сюймеген жаш тюзелирге сёз береди да, Аймуш аны кечеди. Ючюсю да бир болуп биягъы тепсеуде барадыла.

Бир-бир жырлада бла таурухлада Аймушну алтын мюйюзлю, жылтырауукъ кёзлю акъсылдым къочхарныча белгилейдиле. Артдаракъ аны сыфатына адам ышанла да къошуладыла. Ол къойчулукъну тейрисича къалып, адам ышанладан да кем болмайды.  Аны къылыгъы да бек игиди, ол огъурлуду, кимге да хурмет этеди, иш кёллюдю, ётгюрдю. Ол затланы юсюнден аны юсюнден къуралгъан жырда да шарт айтылынады.

Аймушну сыфатын, белгилегенибизча, къойну маскасы бла баямланнганды. Аны мюйюзлери  алтын бетли парчадан, юс кийими акъ жюн къумачдан хазырланнгандыла. Кёлню суратын бир бирлерини инбашларындан тутхан жашла кёргюзтгендиле. Тёгерекден арлакъда  таякълары бла жашла сюеледиле, ала къойчуланы сыфатлайдыла. Аймуш аладан бирин къатына чакъырып, анга къой саугъалайды.  Жаш адамла ыразылыкъларын билдирген кезиуде, ол аладан бирине эсгертиу этеди: «Таягъынгы тюз, кереклисича тута бил!»-деп.

Аймуш сыбызгъыда согъады, къойчула тепсейдиле, ызы бла ол кеси да алагъа къошулады. Аякъ бюгюп бошагъандан сора, ала барысы да Аймушну ызындан майдандан кетедиле. Къышлыкълада 1-чиден 15 декабрьге дери къочхар къошуу болгъанды.  Ол кезиу тёрели  «Боранкелди оюн» бла жабылгъанды. 

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы фольклорларында  Аймуш тейриге жораланнган талай жомакъла, таурухла, жырла, оюнла, хореография чыгъармала бардыла. Халкъда тейрини бек  сыйлы кёрюп, аны аты бла къаргъаннгандыла.

Таулуланы халкъ хореографияларында «Аймушну» адет-тёрели тюрлюсю сакъланнганды. Аны жаш адамны къойчу болурну аллында бардыргъандыла. Чирик кёлден  жангы чёмюч бла суу алгъандыла, аны сол къолунда сынамлы къойчу тутханды, онг къолунда уа – таягъы.  Онбеш жылы толгъан жаш адамны аны къатына келтиргендиле, аны къулакъларындан башха сынамлы малчы «созуп» келгенча этгенди.  Жаш онг къолу бла  къой териге тийип, сол къолун а табакъдагъы суугъа сукъгъанды, ызы бла онг къолу бла сынамлы сюрюучюден таякъны алып, Аймушну аты бла къаргъанып ант этгенди. Ол сагъатда жашдан сора сёлеширге кишини эркинлиги болмагъанды.  Жаш тейрини аты бла этген антын бузса, ол кеси, къойлары да Чирик кёлде батарыкъдыла деп ийнаннгандыла.

Бир-бир жазмалада къойчула, малчыла Чирик кёлню сууундан бек къоркъгъанлары айтылады.  Кече къой сюрюу аны къаты бла озгъанда, алагъа тохтаргъа жарамагъанды.  Адамла суу ичинде тургъан Аймушдан титирегендиле. Кече тейри солугъан этеди, аны жукъусун бузаргъа жарамайды, алай болмаса, ол ачыуланыргъа боллукъду, дегендиле. Айтыулагъа кёре, Аймуш антын бузгъан къойчуну да кечмегенди.

Хура жалпакъ башында тёрт къарындаш жашагъандыла: Аймуш, Сикун, Сиймуш эм Сийнух. Быллай эрттегили таурух жюрюйдю бу тейри бла байламлы халкъда.  Аймуш къойла жайыу бла кюрешгенди, Сикун – эчкиле, Сиймуш уллу малланы жыйгъанды, Сйинух мирзеу ёсдюргенди.  Ала тёртюсю да юйюр къурамазгъа сёз берип, бай, ырахат кечиннгендиле.

Бир жол Аймуш  ингир аласында къойларын Хурла кёл жаны бла сюрюп бара болгъанды. Кёлю жарыкъдан жаш ол кече элли ариу къызны къачырыргъа таукелленнгенди. Ол кезиуде аны къатына уллу къара къаргъа учуп келип, берилген антны бузаргъа жарамагъанын, бузса уа, ол аны бла бирге кесини жашауун да бузарыгъын  эсгертеди.  Жаш аны жинледен келген кючге санап, сёзюн тергеуге алмай къояды.

Малларын Хурла кёл къатында тохтатып, къарындашы Сийнухну алагъа къарай турургъа ашырады. «Бу кече не болса да, къаугъа кётюрме, шошунлай туруп тур», - дейди.  Сийнух кече татлы жукъугъа батылгъанлай, бир сейир тауушлагъа уянып,  малланы араларында алтынмюйюзлю къочхарны чабып айланнганын кёреди. Къарындашы айтханны унутуп, къоркъгъандан къычырыкъ этгенлей, алтынмюйюз суугъа секиреди, аны ызындан а бирси къойла да. Сюйгенин къоюп, Аймуш да сюрюуюню ызындан атылады. Андан бери адамла арасында Аймуш къойлары бла  жер-суу тюбюнде жашайдыла деген ийнаныу жюрюйдю.

Бу таурухну сюжети «Аймуш» деген тепсеуню бир тюрлюсюнде кёргюзтюледи. Анда тёрт солист жаш къарындашланы кёргюзтедиле, къыз да барды эмда къаргъаны маскасын кийген жаш адам да къошулады былагъа.

Къой къыркъыучуланы байрамы «Инай». Къарачай-малкъар хореографияда быллай атлы тепсеу барды эмда фольклорубузда  Инай бийчеге аталгъан бир ненча жыр да. Кюз артында бла жаз башында къой къыркъыу эм жюн затланы хазырлау «Инай» деген тепсеуде кёргюзтюледи.  Тепсеуню биринчи кесегине эр кишиле къатышадыла, къой къыркъыу ишни кёргюзтюп, экинчисине уа тиширыула къошуладыла – жюнню жыйып, андан абериле жарашдыргъанча этип.

Малкъарлыла бла къарачайлыла, Кавказны бирси халкъларыча,  къой къыркъыугъа уллу магъана бергендиле. Ала ол ишлерин Аймуш бла Маккуруш тейрилеге айланыу сёзден башлагъандыла. Къой къыркъыу бла асламысында эр кишиле кюрешгендиле. Аланы араларында эришиуле къуралгъандыла, хорлагъанла саугъа къоллу болгъандыла, алагъа  къой, башлыкъ, жамычы, чепкен, бешмет, къама берилгенди.  Бек багъалы саугъагъа уа сынамлы сюрюучюню таягъы саналгъанды, аллай къыймат бек азлагъа жетгенди.

Ол кезиуде жашланы къой къыркъыу ишге жарагъанларына бла къалгъанларына да къарагъандыла.  Айырмалылагъа уа саугъагъа къыпты бергендиле. Къойну жюнюн териге жууукъ, алай малны жаралы этмегенлей, къыркъа билген бийик усталыкъгъа  саналгъанды.

Ол кюнледе инбашына къойну алып чабышыула да къуралгъандыла. Хорлагъан, къой къоллу болуп, элни бек ариу къызы бла тепсерге эркинлик алгъанды. Арлагъыракъда къарыулу уланла кючлерин сынагъандыла, къой кётюрюп, аны ёрге атып чабып тутуп. Ол байрам буруннгу жамауатда бек жарыкъ халлыладан бири болгъанды.