Заманны хапарчысы

Эрттегили суратха къарай, сейир этесе – кимле болурла андагъыла, къайда тюшгендиле, жашауну айланч-къыланч жолларында не затлагъа тюбедиле, жазыулары къалай болду, къадар алагъа не буюрду? Дагъыда алача кёп соруула келедиле башынга. Суратда уа адамны бир такъыйкъачыгъы алынып къалады. Анда уа жылла, къадарла, болгъан ишле.

Бу сиз кёрген суратда беш эр киши бардыла. Таматаракъла олтуруп, жашыракълары уа ёре сюелип. Олтуруп тургъанланы юс кийимлери бизни таулу кийимлеге ушамайды. Башларында бёрклери да башха тюрлюрекдиле. Салкъынлыкълары болгъанлары да бардыла. Къолларында минчакъла уа аланы диннге къуллукъ этгенлерини белгисиди. Келбетли, ариу адамла.

Сюелгенледен онг жанында тургъан жашны юсюнде уа – тюрк миллетни кийимлери. Суратха къаллай бир къарасам, аллай бир сейирим ёсе барады. Бу адамланы ким болгъанлары билинмейми къалыр?

Алай, Аллахха шукур! Алыкъа бардыла миллетибизни тарыхы бла сейирсиннгенле, аны билгенле. Мен илму бла кюрешгенлени юслеринден айтмайма. Шёндю мен сагъыныргъа сюйгенле окъуулары да болмагъанлай, ата-бабаларындан эшитип, кеслери да билип, сабийлерине, туудукъларына да билдиргенлени юслеринден айтама.

Аллай адамларыбыздан бири Орусбийланы Солтанбекни къызы Гюлжан эди. Жумушум бла анга баргъан эдим.

Ол а иги да жашаулу адам. Таза эсли, сабыр акъыллы. Эшитгенин бир да унутмагъан. Ыразы болду болушургъа. Кёп къарады суратха. Сора хапарын башлады.

– Бек алгъа олтургъанланы юслеринден айтайым, – деди ол. – Сол жанындагъы биринчи жаш Келеметланы Исмайыл хажиди. Ол хафиз эди: Къуранны кёлден билген адам. Окъууну бошап къайтхандан сора, Чегемде жашагъанды, уллу юйюр да къурагъанды. Дин ахлусу адам эллилерини ол жаны бла кёп жумушларына жарагъанды. Ыразы болгъанланы Къураннга юйретгенди. Жашаулу адам болуп, революцияны аллында ёлгенди.

Ортада олтуруп тургъан Келеметланы Жумайны жашы Чёппе хажиди. Окъууун бошагъандан сора Чегемге къайтып келеди да, юйюр къурайды. Жарсыугъа, аны сабийи болмагъанды. Элде намысы, сыйы жюрюгенледен бири эди. Ол да революцияны аллында ауушханды. Аны юсюнден башха хапарыбыз жокъду.

Онг жанында къыйырда олтургъан а Чёппе хажини къайыныды, Малкъарукъланы Ийналукъну жашы Ибрахим хажиди. Бу олтуруп тургъан юч жаш да онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында Ыстамбулгъа барып окъугъандыла. Ол заманда аллай ишге кёп адам базыналлыкъ тюйюл эди. Бу юч адам а билимге, окъуугъа бек итиннгендиле. Ибрахим хажи уа дин жумушланы толтургъандан сора да, ауругъанлагъа да бакъгъанды. Хапарда айтылгъаннга кёре, хансладан дарманла да этгенди. Аны юч къызы бла бир жашы болгъанды. Бир къызы Дагъыстаннга эрге кетгенди. Экинчиси уа Бийкъанланы Хамзатха баргъан эди да, бир къызчыкълары да болады. Отузунчу жыллада аланы Сибирьге ашырадыла. Бир къауум жыл олтургъандан сора, къатынын, къызын да анда асырап, Хамзат жангызлай къайтады. Ючюнчюлери уа Кючюклагъа эрге баргъанды, аладан туугъанла Къарачай жанында жашагъан хапарлары барды. Ибрахим хажини жангыз жашын Уллу Ата журт урушдан сора 25 жылгъа тюрмеге жиберген эдиле.

Элни урушну заманында аны властьны аллында не гюняхы болгъанындан биз билген жокъду. Алайды, былайды деп, билмеген затыбызны да айтыргъа тийишли тюйюлдю. Аны ючюн билгенибизни айтайыкъ. Маленковну заманында 25 жылгъа тюрмеге олтургъанланы бир къауумун онбешишер жылларын кетергендиле. Малкъарукъ улу да аллайланы санында болады. Он жылны да олтуруп, жаш Къазахстаннга жууукълары болгъан жерге келеди. Бир къауум замандан аны жангыдан тутуп кетедиле.

Экинчи кере аны къаллай бир олтургъаны белгисизди. Алай болжалын тауусуп, юйюне къайтып келе тургъанлай, поездде къаты ауруйду. Жашны станцияладан биринде тюшюредиле да, больницагъа саладыла. Бу ауруу аны жибермезлигин ангылайды. Эгечлерине къагъыт жазады, къайда болгъанын билдиреди. Эгечлери да къагъытны алгъанлай, жолгъа чыкъгъан эдиле. Алай жаш онгсуз болады. Танымагъан, билмеген жери. Больницаны персоналы уа – битеу оруслула.

Дин ахлусу, гитчелигинден анга юйреннген, хажиден туугъан жаш жашаудан умутун юзгенден сора, къабырым орус тюбюнде къалады деп, адыргы этеди. Не этерге билмей, амалсындан, терезеге таянып, тышына къарайды. Ким биледи, жарыкъ дунияда сагъатлары къалгъанны башында не акъылы болур эди.

Бир заманда Малкъарукъ улу больницаны арбазында жумуш эте тургъан бир къартны эслейди. Ол оруслугъа ушамай эди. Сора терезени къакъды да, аны кесине чакъырды. Хапар айтханда, ол татарлы болуп чыкъды. Аны муслийман болгъанын билгенде, жашауунда умутун юзген жаш, жангыдан туугъанча болду. Юсюнде болгъан затчыгъын къартха берди, ёлген кюнюн да анга осуят этди.

– Сора сен муслийманса.

– Хау, шукур Аллахха.

– Алай эсе, сен муслийманны осуятын толтурургъа керексе. Ангылагъаныма кёре, мени бу дунияда ичер сууум, ашар ашым да тауусулгъандыла. Бир жарсыуум барды – ёлюгюм жаназысыз орус тюбюнде къалады, деп. Сен анга шериатдача оноу эт. Биргеме болгъан затларымы уа кесинг сюйгенлей хайырлан. Мени излей келгенлеге уа болгъан жерими кёргюзтюрсе.

Жаш эгечлери жетгинчи ауушхан эди. Татарлы къарт да аны осуятын толтурду, – тилегине кёре аны муслийман къабырлада асырагъан эди.

Ма алай эди дагъыда бир малкъарлыны къадары – жарсыулу къадар. Таулада туууп, таулада ёсюп, ахыр кюнюн а Азияны аулакъларында тапханды.

Сюелип тургъан жашладан а сол жанындагъы Кърымшауханладан болгъанын эшитгенбиз, ансы ол экисинден башха тюрлю хапарыбыз жокъду.

Биз билгеннге кёре, бу сурат онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында алыннганды. Тюз ол жыл, бу жыл деп айталлыкъ тюйюлбюз. Ким биледи, аланы юслеринден бизден да терен билгенле чыгъарла. Алай былайда бир зат шартды, – бу сурат таулуланы не заманда да окъуугъа итиннгенлерине шагъатлыкъ этеди.

Миллет тарыхы хар энчи адамланы къадарларындан къуралады. Халкъыбызны уа къаллай бир ахшы адамлары болгъандыла: жашлары, къызлары. Миллетлери ючюн кюрешгенле, аны сейирин сакълагъанла. Биз аланы кёбюсюнден хапар билмейбиз. Нек? Атлары басмада айтылмай къалгъанлары ючюн. Ол иш тюз этилмей жарарыкъ тюйюлдю. Халкъ билирге керекди кесини жигитлерин. Аны ючюн хар жигитни атын аны туугъан, жашагъан жеринде кётюрюрге керекди.