Къадарыны ариу дерслери

Байсолтанланы Халимат, Энейланы Махмудну къызы Кёнделенде 1942 жылда туугъанды. Анга эки жыл да болмай эди юйюрю Къыргъызстанда Киршелк элге кёчюрюлгенде. Уллу юйюрде гитче болгъаны бла (юч къыз бла юч жаш) ийнакъ да ёсгенди. Малкъар халкъ ата журтуна къайтхандан сора, ол, туугъан элинде школну бошап, Нальчикде эл мюлк техникумда агроном усталыкъ алгъанды, ызы бла КъМКъУ-ну биология бёлюмюнде окъугъанды. Артдаракъда уа Дондагъы Ростовда Бийик партия школну тауусханды.

Урунуу жолун тюз да школну бошагъанлай, Кёнделенде интернат школда пионервожатый болуп башлагъанды. Къызны алай жюреги бла берилип ишлегени, аны бла бирге  билим алыргъа сюйгени да илхамлы этип, Халимат ол жылла къыйын эдиле деп айтмагъанды бир заманда. Аны къураучу хунерине кёпле сукъланнгандыла тёгерекде-башда. Ол сабийлени къырал идеологиягъа кёре юйретгенди, алай а, аны бла къалмай, тамата тёлюден кеси да юйреннгенди кёп затха. Халиматча адамлагъа, нени да билирге, юйренирге сюйгенлеге, жашау дайым дерс болгъанлай барады.

Ол Кёнделенде сегизжыллыкъ школда окъуу, юйретиу жаны бла директорну орунбасары болуп ишлей, аны бла бирге сабийлени химиядан да окъута тургъанлай, 1968 жылда аны комсомолда ишлерге чакъыргъандыла. Алай бла, бир къауум жылны Халимат ВЛКСМ-ни область комитетини аппаратында кёпчюлюкню маданият секторуна таматалыкъ этгенди. Аны 1971 жылда андан чакъыргъандыла республиканы культура министерствосунда министрни орунбасарыны къуллугъуна.  

Халимат анда ишлеген жылла республикада культураны, бютюнда художестволу самодеятельностьну, бек айныгъаны бла белгилидиле. Маданият жаны бла уллу жетишимле этилгендиле 1970-1980-чи жыллада – жангы жыр, тепсеу къауумла къуралгъандыла. Бир къауум замандан ала алай ишлеп башлагъан эдиле, аланы битеуроссей, битеусоюз конкурслагъа, тыш къыраллагъа окъуна чакъырып тургъандыла. Аллай ансамбльледен бир къаууму уа «Халкъ жыр-тепсеу ансамбль» деген даража окъуна алгъандыла. Ол санда «Эрирей», «Къууанч», «Таулан», «Нартхаса», «Алмосту» эм башхала Герпегежде халкъ театр ишлегенди.

1971 жылдан башлап 2006 жылгъа дери, отуз беш жылны ичинде, Байсолтанланы Халимат Къабарты-Малкъарны культура министрини орунбасары болуп ишлегенди. Тыш жерлеге чакъырылгъанларында, ол къауумланы биргелерине бизни культура министерствобуздан Халимат барып тургъанды.

Алай баргъанларында, Урван районну «Нартхаса»  ансамбли Польшада Закопань  шахарчыкъда онтогъуз къыралдан келген художестволу коллективлени араларында баргъан эришиуде хорлап, бек уллу саугъаны – «Алтын балтачыкъны» алып келген эди. Бу жыйын бла бирге ары Къабарты-Малкъарны искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу, биринчи бийик билим алгъан таулу оператор Атталаны Анатолий да баргъан эди, болгъан ишлени киногъа алдырыргъа.

Ол айтхан хапаргъа кёре, аны жазып, китабына да къошханды Атта улу, Закопаньны фестивалыны программасына кёре, ары баргъан ансамбльлени хар бири, кеси халкъларында жюрюген ашладан бир къауумун этип, ала бла фестивальгъа келгенлени сыйларгъа керек эди. Бизникле къой, башха хычиннге керек затланы да хазырлайдыла. Жёрмелени, кишиге ышанмай, Энейланы Халимат кеси этеди. Арбазда къазанла асадыла. Мыдых жетгенлей, жалбауур шишликни да къууурадыла.

Халимат терк окъуна хычинлеге тылы этеди. Анга болушургъа къызланы араларында хычин эте билген болмай, Анатолий тартып, ол къатышдырып, тугулла этип, жюзге жууукъ бишлакъ хычин ич хазырлайдыла. Сора эт хычинле этерге да эсине тюшеди Халиматны. Аладан да бир кесегин хазырлап, ол эки табаны отха салады да, алагъа сары жау къуяды, сора бир сейир терклик бла хычинлени этип башлайды.

«Жау къайнап башлагъанлай, хычинлени жаугъа атады. Мен аланы тюбюн башына айландырама. Бишгенин отдан алып, Халимат эмаль чоюннга салады. Къарап-къарагъынчы жюзге жууукъ бишлакъ хычин бла отузгъа жууукъ эт хычин этеди. Ол заманнга къой эт да бишеди, жёрмеле бла жалбауур да хазыр боладыла. Этген ашларыбызны жюрини членлерини хар бирини аллына салабыз.

Воеводаны аллына къой башны да салабыз. Къалгъан хычинле бла фестивальгъа жыйылгъанланы сыйлайбыз. Тойгъан жюричиле хычинлени эриннген халда ашап башлайдыла. Бир-эки къабып, хычинлени татыуларын ангылагъанлай, аланы кёзню жумуп ачхынчы бошайдыла. Халиматха, бизге да былайда кёп махтау, алгъыш да айтадыла. Тюрклюле келип, къучакълап: «Бизде да бир заманда быллай аш болгъанды», – дейдиле. Болгарлыла да ол халлы этедиле. Румынлыла да къууанадыла…» – деп эсгере эди Анатолий.

Воевода, ёрге туруп, Халиматны къолун тутуп, анга ыразылыгъын билдире: «Оюнугъуз, тепсеуюгюз, башха ишигиз да жел бла от кёреме сизни. Жигит халкъсыз!» – деп, бууун сагъатын тешип, тиширыугъа саугъагъа бергенин да айтхан эди.

1980 жылда Халимат Чегем районну культура юйюню «Чегемские водопады» ансамбли бла Япониягъа баргъанды жырчы эм тепсеучю коллективлени эришиулерине. Ансамбль андан «Алтын сагъат» бек бийик саугъаны алып къайтханды. Иракда баргъан Тогъузунчу Вавилон фестивальдан бизни сабий тепсеу, жыр къауумларыбыз – «Къууанч», «Аламат», «Дети гор» – алтын майдалла бла къайтхандыла. Ма аллай дагъыда кёп хорлам бла къууандыргъанды ол республиканы маданиятын.

Къырал аны ол жетишимлерин жууапсыз къоймагъанды. Анга «Россей Федерацияны культурасыны сыйлы къуллукъчусу» деген ат аталгъанды, СССР-ни Баш Советини Президиуму кесини бегими бла аны «Сыйлылыкъны Белгиси»  орден бла саугъалагъанды. Халиматны майдалларыны, махтау къагъытларыны саны да хурмет этерча уллуду.

Айхай да, къырал ишге алай берилип урунур ючюн, юч сабийни анасына уллу болушлукъ керек эди. Жашау нёгери, республиканы прокуратурасында ишлеп тургъан, анда полковникге дери ёсген Байсолтанланы Шамшудинни жашы Амаш (Алик) юй бийчесини ишине чырмау болмазгъа кюрешгенди. Ала эки къыз бла жаш ёсдюргендиле. Жарсыугъа, Марат дуниясын алышханды. Анжела бла Лейля, аладан туугъанла да ата-аналарыны къайгъыларын кёрюп жашайдыла.