Адабиятыбызгъа биринчи къошумчулукъ этген китапла

Малкъар халкъны башхаладан бек биринчи айырмалыгъы, баям, аны суратлау сёзге усталыгъыды. Къалыубаладан бери келген жомакъларыбыз,  таурухларыбыз, кюйлерибиз, ийнарларыбыз анга шагъатлыкъ излетмейдиле.

Коммунист партияны ХХ съездини оноуларындан сора баш кётюрген сюргюнчю халкъла (асламысы) бары да бирча болумда эдиле. Къарачайлыла бла малкъарлыла ол жаны бла къолайлыракъ окъуна болгъандыла – 1956 жылда Фрунзеде малкъар тилде къарачай-малкъар поэтлени «Жашауубузну байрагъы» деген жыйымдыкъларыны ызындан Отарланы Керимни «Жолла» (назмула бла поэмала), Боташланы Иссаны «Жюрегимден жырлайма» (назмула), Залийханланы Жанакъайытны «Сюйген журтум» (назмула) деген китаплары чыкъгъандыла.

Халкъыбыз къанатлы, учхун да болуп, адабиятыбыз, культурабыз да жангыдан кюч ала башлагъан кезиуде, ол биз алгъа таукел атлагъан огъурлу, къууанчлы 1957 жылда малкъар поэтлени «Къарындашны сёзю» деген назму жыйымдыкълары чыкъгъанды басмадан. Аны Гуртуланы Берт жарашдыргъанды. Анда авторланы саны уллу поэтле бла чекленмейди, ол заманда назмучулукъда жангы атламла эте тургъан жашланы назмулары да киргендиле ары. Сёз ючюн, Таукенланы Идрисни, Къудайланы Хасанны, Мокъаланы Магометни, Ахматланы Ахыяны эм башхаланы.

Ызы бла Къабарты-Малкъар китап басмада Шахмырзаланы Саидни «Сырыйна» деген назмула жыйымдыгъы кёргенди дуния жарыгъын. Китап эки кесекден къуралады: 1-чиси – таматалагъа, 2-чиси сабийлеге аталады.  Биринчисине «Малкъар таула», «Дорбунла жашауу», «Октябрьге», «Солтан-Хамид», «Сюрюучю», «Аршилери-маршилери», «Кюн чыгъышны кимле эзедиле?», «Нальчикге салам!», «Тарыхчыла» дегенча назмула киредиле. Назмуланы тюбюнде белгиленнген жазылгъан жерлери бла жыллары поэтни жашау тарыхындан иги кесек зат билдиредиле. Ары поэт Кёнделенде медиреседе, Симферопольда окъугъанында да жазгъан назмуланы бир къаууму да киргендиле.

«Сырыйна» деген назмусун Шахмырза 1920 жылда жазгъанды – жюрек кётюрюлюулюкню заманында. Андан болур, анда быллай тизгинле бардыла:

Сырыйнасын согъа малкъарлы аппа,

Тау эллери эркин – азат болушда,

Таулу жашла жилтин уруп тепсейле,

Халкъ тынгылайды сырыйна тауушха…

Аны экинчи – сабийлеге аталгъан кесегине жаныуарланы, хайыуанланы, битимлени юслеринден назмула киредиле.

Уруш жыллада ажымлы жоюлгъан Будайланы Азретни «Назмула бла жырла» (1957)  китабына окъуучула энчи къууаннгандыла. Ары аны халкъ ауузунда жюрюген «Мараучуну хапары» атлы поэмасы, «Хорладыла!», «Кюз жыйын», «Телефон» деген окъуучула сюйген эм башха назмулары киргендиле.

Дагъыда 1957 жылда Къайсынны Москвада «Хлеб и роза» деген китабы басмаланнганды. Ол юч бёлюмден къуралады: «Огонь очага», «Война», «Глаза любимой».  Биринчи бёлюм туугъан жерине, шуёхларына, жашына аталгъан назмулуду. Экинчиси – уруш къыйынлыгъына. Ючюнчюсю уа – сюймекликге. Ол назмуланы орус тилге Н. Каржавин, Н. Тихонов, Дм. Голубков, Ю. Полухин, Е. Елисеева эм башхала кёчюргендиле.

Тамам ол кезиуде Къулийланы Хажимусаны Фрунзеде, ол бери къайтхандан сора, «Бизни сёзюбюз» мында уа «Каштанлы шахар» деген китаплары чыкъгъандыла. Ары поэтни «Жарашыу неди?», «Тейри къылыч», «Комсомол», «Сюйген къыралым», «Жылкъычы жаш», «Чалгъычыла», «Тауларым» эм башха назмулары бла бюгюн да таулула сюйюп тынгылагъан «Нальчик», «Каштанлы шахар», «Унутмам сени», «Унутма мени», «Мени сюйгеним иги къойчуду» дегенча жырлары киргендиле. Аны «Къарап турлукъма жолунга» деген жыры халкъ чыгъармагъа саналгъаны сейир тюйюлдю:

Бир къол жаулукъчукъ этип бергенем,

Эсгере тур деп, къолунга.

Келир кюнюнгю айта тур, наным,

Къарап турлукъма жолунга…

Малкъар поэт, драматург Боташланы Исса да чыгъаргъанды 1957 жылда Фрунзеде китап «Жюрегимден жырлайма» деген жарыкъ аты бла. Ары кирген «Колхоз тойда», «Фрунзе шахаргъа», «Къызны жыры», «Ёмюрге бирге», «Алай сюеме сени» дегенча назмулары киргендиле. Аладан бир къаууму музыкагъа салынып, жыр болуп айтылады.

Ол бизге къууанч берген жыл Залийханланы Жанакъайытны да Фрунзеде «Сюйген журтум» деген назмула китабы чыкъгъанды. Анда басмаланнган «Таулада», «Сюйген туугъан жерим», «Сезимлени бийиклери» дегенча, ата журтха, аны адамына, уллу орус поэтлеге да аталгъан назмула аны жюрек къууанчын сакълайдыла.

1958 жылда уа Москвада орус тилде «Поэты Балкарии» деген назму жыйымдыкъ чыкъгъанды. Анда Кязимни, Шахмырзаны, Къайсынны, Отарланы Саидни бла Керимни, Зумакъулланы Танзиляны, Гуртуланы Бертни, Улбашланы Ахмадияны, Этезланы Омарны, Гыттыуланы Максимни, Будайланы Азретни, Хабуну, Залийханланы Жанакъайытны, Макытланы Сафарны, Маммеланы Ибрагимни, Боташланы Иссаны, Ахматланы Ахыяны, сора артыкъ белгили болмагъан Ахметланы Магометни назмулары басмаланнгандыла. Аланы орус тилге иги кесек орус жазыучу кёчюргенди.  Китапны жыйышдырып, басмагъа Макытланы Сафар бла Отарланы Керим хазырлагъандыла.

Ол жыл Къулийланы Къайсынны 2-томлукъ «Сайламалары» (назмула, поэмала), Гуртуланы Бертни «Жарыкъ танг» (назмула), Макытланы Сафарны «Шаудан» (назмула), Маммеланы Ибрагимни «Чалгъы» (назмула бла тамсилле), Отарланы Керимни «Сагъышла» (назмула), Этезланы Омарны «Къаяла унутмагъандыла (повестьле) деген китаплары окъуучуну къолуна тюшгендиле.

Бу санауда къара сёз бла жаланда Этез улу жазгъанды. Ол Малкъаргъа Совет власть къалай киргенини, аны ючюн жигит жашла къалай къазауат этгенлерин суратлагъанды повестьлеринде («Къайгъылы кюнле», «Къаяла унутмагъандыла»).

Аны ызындан келген жылдаНальчикде, поэтни 100-жыллыгъына аталып, Кязимни «Сайламалары» чыкъгъандыла. Ол китапны, хазырлап, басмагъа Къайсын кеси бергенди, ал сёзюн да ол жазгъанды.

Тамам ол кезиуде Къулий улуну кесини да Москвада «Стихотворения» деген китабы басмаланнганды. Аны бла бирге «Голубые ели» деген кёп авторлу жыйымдыкъ да. Ары назмулары кирген поэтлени араларында Текуланы Жамалны, Энейланы Ахматны, Таукенланы Идрисни да сагъыныргъа керекди. 

Нальчикде уа Хочуланы Салихни «Хапарла», Зумакъулланы Танзиляны «Къаяда гюлле» (назмула), Теммоланы Хамитни «Хорламны жырлары» (назмула), Ахматланы Ахияны «Жаз келеди» (назмула), Отарланы Саидни «Назмула бла поэма», Тёппеланы Алимни «Жаным – сенсе» (назмула), Тёппеланы Сюлеменни «Уучу Зауурбек» (хапарла) деген китаплары чыкъгъандыла.

Кёчгюнчюлюкден къайтханыбыздан сора адабиятыбызгъа биринчи къошумчулукъ этген китапла была болгъандыла. Алада анча сюргюнню къыйынлыгъыны юсюнден сёз да жокъду, алай ол ачы сынаудан къутулууну къууанчы айтдыргъан жюрек кётюрюлюу а жарыгъын бюгюн да тас этмегенди.