Белгисиз дорбунну жашырынлыкълары

Бахсан ауузунда таулада бла заманлада тас болгъан дорбунну талай жыл мындан алгъа жер-жерли жолоучула кёрген эдиле. Аны ызындан тёрт жылда уа республикадан спелеологла бла краеведле, тышындан алимле да аны тинтип кюрешгендиле. Алгъаракълада уа аны кеси кёзюм бла кёрюрге насып манга да тюшгенди, дейди, белгисиз дорбунну юсюнден хапарын башлай, Орус география обществону келечиси, краевед Мокъаланы Тенгиз.

Быллай жерле, узакъ ёмюрлени жашырынлыкъларын сакълай, кеслерине чексиз сейирни туудурадыла, биз танымагъан дуния бла шагъырейленирге чакъырадыла. Бу дорбуннга жетген къыйын болгъанын, аны кёз жетмезча теренлигини юсюнден Тенгиз таныш альпинист шуёхларымдан эшите тургъанды. Алай ол заманда аланы, чабакъчыланы бла уучуланы ушакъларыча, «кёпдюрюлген» хапарлагъа санагъан эдим.

Алай бла бир жол иш бла ол жанларына барыргъа тюшеди. Бедикни башында бу дорбуннга къайтмай а къалай! Жер-жерли школну устазы Ботталаны Алий а, анга жолну таныгъанын айтып, бизге да кёргюзтюрге хазырлыгъын билдиреди. Ол кезиуде дагъыда Заюковода шахта-дорбунну тинтирге экспедиция келип тура эди. Аланы биргебизге чакъырама, барыбыз да жолгъа атланабыз.

Анга юч сагъатха жууукъну къыйын, тик тау жоллада барыргъа керекди. Кирген жери къаяны тюбюндеди, энишгеси уа - уллу жар. Бийиклиги эки къатлы юйге жетеди. Жылы кийимлени кийип, фонарьланы да жандырып, кирип башлайбыз. Алгъадан башха дорбунладан айырмалы зат эсленмейди: уллу зал, андан да аслам «коридорла» кетедиле. Аллында ала кенгдиле, артдан-артха уа, тардан-тар бола, орта бойлу адам сюркелип кючден барырчадыла. Къыйырлары жютю тюйюлдюле, ол а былайда кёп жыл мындан алгъа жер тюбюндеги суула баргъанын кёргюзтген шартды.

Алай бир сагъатдан сора уллу сталактитледен (дорбунну башындан салынып тургъан чыкъгъан суудан суудан чёкген тытыр) бла сталагмитледен (дорбунну башында тамгъан суудан чёкген тытыр) толу залгъа тюшебиз. Кёз кёрген ариулукъгъа ийнаныргъа къыйынды. Манга, ёмюрюм шахарда ётген адамгъа, бу аламат саугъа эди. Алай, тышындан узакъ кетген эсек да, бизни элтген адам, эм сейири алда болгъанын белгилей, узагъыракъ барыргъа чакъырады. Сталактитле асыры уллудан сюелирге онг жокъду, аны ючюн андан ары жолну да сюркелгенлей къыдырабыз.

Андан чыкъгъанлай, айырылгъан бир он жолну санайма. Бир кезиуде фонарым ёчюлюп къалады, ахым кетеди. Жашла бу къадар лабиринтде мени табалмай къалсала уа. Аякъ тюбюнде бир зат сыннган таууш этеди. Тюрслеп къарасам, мен  жетген зал жаныуар сюекледен топпа-толу. Къоркъутурчады. Алай бир кесекден, тенглерими ауазларын эшитип, тынчаяма.

Кертисин айтханда, былайда артха кетерге да угъай демей эдим… Алай лабиринтлени бири бла энтта да алгъа барабыз. Ол бизни жер тюбюндеги кёлге чыгъарады. Эсими бу дорбунну бир кюннге тинтип чыгъаргъа уа жарамаз деген оюм бийледи. Мында тёрт сагъат айланнгандан сора тёгерекдеги затланы тюз ангылагъан къыйыныракъды: заманны, жер-жерни сезалмайса. Къабыргъалада белгиле сала келмесек, артха жолну не хазна тынч табар эдик. Мында да бара тургъанлай, проводнигибиз фонарын залладан бирине бурады да, анда адам сюекле тургъанларын айтады. Алгъа ийнанырыгъым келмейди, алай тюрслеп къарагъанда уа… Артыкъ уллу болмагъан залда кертиси бла да адам сюекле, арлагъыракъда уа тюз да къабырлагъа ушаш бир зат. Алагъа 200-300 жыл болса эди, къатларында кийимледен къалгъан-къулгъанла да боллукъ эдиле, аллай жерле Кавказда кёпдюле. Мында уа аллай зат эсленмейди, алай эсе уа, ала бу жерде кёп ёмюрлени турадыла. Кимледиле ала, къайдан чыкъгъандыла бери, бугъунупму киргендиле огъесе мында жашагъанмы эте эдиле? Жууапладан эсе соруула кёпдюле.   

Экспедицияны кезиуюнде радиоуглерод анализ этер ючюн, спелеологладан биреулен аладан бир ненча тишни алгъан эди. ДНК-ны тинтген генетика лабораторияда ол тишле минг жыл мындан алгъа жашагъан акъылбалыкъ жыл саннга жетмеген къызчыкъныкъыла болгъанларын ачыкълагъанды.

Бу дорбунну артда Россейден эм жууукъдагъы тыш къыралладан спелеологла келип тинтгендиле, анда жангы лабиринтле тапхандыла эмда аны топография картасын жарашдыргъандыла.