Буруннгуда ыйыкъны къуралгъан тарыхы

Ыйыкъ 7 кюнлю некди, аны тарыхы къалай болур?  Буруннгулула 7 деген тарихни бек сыйлы кёргендиле. Нек? Аны сылтаулары кёпдюле. Ол соруулагъа жууапны биз Байдаланы Муссаны ыйыкъны къуралыууну юсюнден оюмунда табаргъа боллукъбуз.

Сёз ючюн, адамны жашауу энчи кезиулеге келишеди. Ол кезиуле уа бары да башда айтылгъан тарих бла байламлыдыла. Юлгюге эсгерсек, адамны сабий заманы юч кезиуге юлешинеди: биринчиси - туугъанындан башлап 7 жылына дери, экинчиси – 7 жылдан 14 жылгъа дери, ючюнчюсю уа – 14 жылдан 21 жылгъа дери. Андан башлап, 28 жылы толгъунчу дери адамгъа «жаш адам» дейдиле. Эр кишини заманы 28 жылдан 49 жылгъа барады (былайда 7 эки кере къатланады). 49 жылдан башлап, 56 жыл толгъун­чу дери адамгъа «жыл саны келген адам» дейдиле. Къартайгъан адамны заманы 56-дан 70 жылгъа дериди. 70 жылы толгъан адам а къартха саналады.

Айны кёкде тюрленнген кезиулери (фазалары) да 7 бла байламлыдыла. Ол кезиулени хар бири орта эсеп бла 7 кюннге дери созулады. Андан сора да, буруннгулу адамланы санауларына кёре, кёкде Кюннге ушаш жаланда 7 жулдуз болгъанды. Буруннгулула аланы хар бири биришер кюннге «башчылыкъ» этген суннгандыла. Алай бла ол жети кюн заманны тергеуню баш ёлчемлеринден бирин – ыйыкъны къурагъандыла. Ары дери ыйыкъны жаланда 5 кюню болгъанды. Адамны къолунда беш бармагъы болгъанына кёре тохташдырылгъан эди ол.

Таулуланы уа эски рузламалары 12 айдан къурала эди. Ол айла, бусагъатдача, 7-кюнлю ыйыкълагъа юлешине эдиле. Ол шарт кёп жюз жыл мындан алгъа малкъар халкъ юлиан рузламагъа ушагъанны хайырланнганын кёргюзтеди. Аллай рузлама таулулагъа румлуладан (греклиледен) келгенди. Анга кюнлени бизни тилде эндиге дери да жюрютюлген бир-бир атлары толу шагъатлыкъ этедиле: геуюрге, шабат, байрым.

Бир кезиуледе (андан бери алай кёп заман озмагъанды) таулула христиан динде айтылгъан Георгий-покровительни бек сыйлы кёргендиле. Аланы ийнаныуларына кёре, ол эр кишилени, жолоучуланы аманлыкъчыладан къоруулай эди. Алайды да, ыйыкъны экинчи кюнюню бизни тилде жюрютюлген аты Георгийни аты бла байламлыды.

Эрттеден бери да таулулада «байрым» деген сёзню хайырланадыла. Ол Иисус Христосну анасы Марияны атындан къуралгъанды. Алгъын таулула аны бек сыйлы кёрюп болгъандыла. Ол тиширыулагъа болушады, аланы тюрлю-тюрлю хаталадан сакълайды деп, анга ийнаннгандыла. Озгъан ёмюрню ахыр жылларына дери да сабийлери болмагъан таулу тиширыула Байрымдан сабий табаргъа болушурун тилеп тургъандыла.

Таулуланы эски рузламаларында 12 айдан 9-суну атлары христиан файгъамбарланы атлары бла байламлыдыла. Сёз ючюн, башил (Василий), тотур (Федор), Никола (Николай), Алия (Илья) эм башхала. Таулула Тотур файгъамбарны артыгъыракъда сыйлы кёргендиле. Сыйлы кёргендиле да, аны атын эллеге, тюрлю-тюрлю жерлеге да атагъандыла. Сёз ючюн, Тотур ауузу – Тырныаууз болгъан жерде эрттеги эл; Тотур къала, Аш-Тотур - Огъары Чегемде жерлени атлары.

Элия айны (бусагъатда биз анга «июль» дейбиз) атыны къуралыуун эки тюрлю ангыларгъа боллукъду. Биринчиден, ол христиан файгъамбар Ильяны аты бла байламлы окъуна болур. Оруслула анга Илья-громовержец дейдиле. Бизде да эрттеден бери «элия» деген сёз жюрюйдю. Экинчиден, бу айгъа юлиан рузламада «июлиус» неда «июлий» дейдиле. Ким биледи, таулула ол сёзню кеслерини тиллеринде жюрюген эм анга ушагъан «элия» деген сёз бла алышындырып къойгъан окъуна болурла.

Алайды да, таулула, Византияны, Россейни юлиан рузламалары бла шагъырейленип, аны жаланда къуралыу тюрлюсюн хайырланнгандыла. Айланы бла кюнлени кеслери иги ангыламагъан латин атларын а, баям, («июльну» бла «шабатны» санамай) ёз тиллеринде жю­рюген сёзле бла алышындырып къойгъандыла.