БЫЗЫНГЫЛЫ АЛАУГАН

Халкъыбызда не заманда да бола келгендиле жигитликлери, хунерликлери бла атларын айтдыргъан эр кишиле, тиширыула да. Аланы этген ишлери, тёлюден-тёлюге ёте, халкъ ауузунда жюрюгендиле. Бирде уа таурухлагъа окъуна бурулуп къалгъандыла.

Аллайладан бири Бызынгыдан Ботталаны Утчаны жашы Зекерия болгъанды. Ёсюмю эки метрден да бийик, кенг жауурунлу, базыкъ сюекли, санына кёре уа къарыулу киши эди. Онтогъузунчу ёмюрню экинчи жарымында Бызынгыда туугъанды. 1944 жыл кёчгюнчюлюкню кезиуюнде Къыргъызстанда Исси-Кёлде Григорьевка элде ауушханды. Анга ол заманда токъсан жыл чакълы бола эди.

 Не зат бла белгили эди Зекерия, не ахшылыкъла, жигитликле этгенди ол, бюгюн да халкъны ауузунда айтыла турурча? Бу сорууларыбызгъа жууап берирден алгъа, атасыны юсюнден да бир-эки сёз айтайыкъ.

Атасы Утча къолайлы киши эди. Башха малындан сора да, жылкъысы да болгъанды. Муштухур, Акъкъол, Огъары Баула тау жайлыкълада къошлары бар эди. Малларын алада тутханды. Жыл сайын санына къошула баргъанды. Бир жол къуугъун келеди: «Эбизеле жылкъыны сюрдюле», - деп. Утча жангыз кеси ызларындан тюшеди да, ауушда жетип, бирлерин да жаралы этип, жылкъысын артха къайтарады. Ол да уллу санлы, къарыулу киши болгъанды. Андан туугъан сабийле: къызла, жашла да аталарына ушагъандыла. Къызладан бирлери Булунгугъа эрге чыкъгъан эди. Атха миндирип элте туруп, аны ауурлугъун кётюралмай, алашаны айыллары юзюлгендиле. Алай барысындан да мазаллы уа Зекерия эди.

Ботта улу уста мараучу да эди. Танг аласы бла Бызынгы тауланы кюнлюм жаны бла кетсе, чегетине да ётюп, ютюргюге юйюне жыйышып болгъанды. Къурлай бир заманда да къайтмагъанды.

Колхозла къурала башлагъан заманлада, бир жол Зеке­рия, жугъутур да атып, уудан келе, чегемлилени къошларына къайтады. Чалгъычы жыйын бичен ишлерге кетип, бир жаш адам а алагъа аш хазырлап, нёгерлерине тебиреп болады. Бызынгылы Алауган, жюгюн къош аллында салып, жаш бла саламлашып, къабар зат салсанг эди, дейди. Чегемли тышында от этип, шишлик биширип тебирейди. Ол аны эте тургъунчу, Зекерия артмакъда къош къалачланы ашай, отуз экиси бар эди да, барын да тауусады. Ызындан гыбытда болгъан айранны да ичеди. Жаш шишликлени къонакъгъа келтиргенинде, жыйыннга хазырлагъан ашы тауусулуп тура эди.

Энди ишчилеге не элтейим деп, чегемли арсарлы болгъанда:

- Бу жугъутурну жарашдыр да, нёгерлеринге элт. Кеч къалдынг деп сорсала уа, Зекерия келген эди, аны сыйлай къалгъанма, дерсе. Ишни андан арысын ала ангыларыкъдыла.

* * *

Бир жол а, кюз артында жугъутурну ызындан тюшюп, къая ырбыны бла бара тургъанлай, ызындан юч айыу келе тургъанын кёрюп къояды. Къачарча неда бугъарча онг жокъду. Жаныуарла да, адамны къачып къутулалмазлыгъын билип, ашыкъмай къуршалап келедиле. Энишге жаны – тик къая, аллында уа – айыула. Уучу не этерге билмей, къарай кетеди да, къаяда бир тырхык эслеп, анга секиреди. Ай­ыула уа аны ызындан тюшалмай, кетип да къалмай, эрттенликге дери алайны сакълап тургъандыла. Ачыуларындан, къучакъларына чапыракъланы жыйып, башындан энишге къуя эдиле.

Жаланда экинчи кюн асхут заманнга кетедиле ала. Ол кече уучугъа да алайда къалыргъа тюшеди.

* * *

Бир кере уа, Бызынгы суу къутуруп келгенде, ёчешип, тананы къолтукъ тюбюне алып, черекни ары бла бери ётгенди. Къутурмагъан заманында да анга кирирге кёпле базынмайдыла. Къутургъан заманында уа тау черекни къаллай бир кючю болур? Къарыулу киши эди Ботта улу. Эшекни кырдыкдан жюклеп, тау жоллада келе, эшек ёталмагъан жери болса, аны жюгю бла бирге кётюрюп, къыйын жерден ётдюрюп болгъанды. Къошха баргъанында, жолда аууп тургъан терекни кёрюп, аны чырпыларын тазалап, томуроуун сыртына кётюрюп, къошха элтгенди. Анда уа юч киши бол­гъанды. Ала бирден кюрешип, ол томуроуну кётюралмагъандыла. Зекерия уа аланы ойнап тургъан суннганды.

* * *

Алауган эди Зекерия. Ашагъан да иги этгенди. Бир олтургъанда, жаш токълуну ашап, шорпасын да тауусхан киши эди. Анга кёре уа, къарыуу да алай болгъанды.

Власть тохташхандан сора Москвадан келген геологланы Нальчикден Бызынгыгъа элтип болгъанды. Аланы атлагъа миндиргенди, кеси уа алларында жаяу баргъанды. Атлыладан ол тири эди.

Жыл саны келгенден сора, Нальчикге келип, Бызынгыны почтасын ташып тургъанды. Танг жарыгъы бла элден чыгъып, шахаргъа келип, мында жумушларын тамамлап, ингир алагъа уа юйюне жыйышып болгъанды. Ол да кёплени къолларындан келлик иш тюйюл эди.

Юйюрюню юсюнден айтханда, Зекерия эки кере къатын алгъанды. Аны биринчи юйдегиси революцияны аллында ёлгенди. Ол Думаладан Малкъондуланы къызлары эди. Аланы алты сабийлери болады. Жашлары: Юсюп, Окъуб, Исхакъ, Магомет. Къарындашланы ючюсю Уллу Ата журт урушха къатышхандыла. Исхакъ бла Ма­гомет андан къайтмагъандыла. Магомет танкчы эди. Аны лейтенант чыны болгъанды. Сермешлени биринде, ауур жаралы болуп, Саратовда госпитальда эки ай жатып ёлген­ди. Атасы анга бек жарсыгъан эди. Тёзалмай, агъачха кетип, жиляп къайтыучу эди.

Зекерия къолайлы киши эди. Совет власть тохташхан­дан сора муну кулакга чыгъарыр акъыл да этгендиле. Алай алты ёксюз сабийи барды деп, тиймей къоядыла. Артда уа белгили революционер Къалабекланы Солтан-Хамитни эгечин алады. Андан сора мынга арталлыда къатылмайдыла. Аны экинчи кере къатын алыууну юсюнден да быллай хапар жюрюйдю.

Къауум нёгери бла бу Булунгугъа Къалабекланы Сосраннга къызын тилей келеди. Келечиле жумушларын айтадыла. Алай алты сабийи болгъан кишиге къызын ким берлик эди. Сосран келечилени тилеклерин ыразы этмейди.

Бызынгычыла ызларына тебирейдиле. Нёгерлери суудан ётерге кёпюр таба кетгенлерине, Зекерия да жумушу болмагъанына ачыуланып, тюзюнлей барып, бир-эки секирип, суудан ётюп кетеди.

Сосран а, къонакъла кёз туурадан ташайгъынчы деп, ызларындан къарап болады. Зекерияны суудан ётгенине тамаша болуп, жанындагъылагъа: «Аланла, ол ким эди?» - деп сорады. Ала уа: «Да сени къызынгы тилей келген ол эди», - деп жууаплайдыла. Ол заманда Сосран: «Эй баргъан, бери къайт», - деп, артха чакъырып, къызын Кеминатны андан сора береди Ботта улуна. Быланы уа юч къызлары: Адижна, Сакинат, Афуажан, бир жашлары – Малик болады.

Зекерия кёчгюнчюлюкню заманында Къыргъызстанда тургъанында оруслу художник, ары дери геологла Бызынгыда алдыргъан суратындан сурат ишлегенди. Ол бу суратды. Ёсюмюн ёнчелегенде уа, ол 2 метр бла 36 сантиметр болгъанды, дейдиле.