Алан таш

Алгъын эллерибизде тёгерек, сыйдам ташлагъа «Алан ташла» дегендиле. Эрттегиле аланы атып, тёнгеретип да эришгендиле, бир кибик эки ташны бир бирге уруп, къайсысы къаты болгъанын билгендиле. Аллай ташла хар элде да болгъандыла. Хомпар окъ, хомпар таш, хомпар атылгъанлай деген сёз тутушла тилибизде ол алан ташланы хайырларындан жаратылгъандыла...

Хапаргъа кёре, Чирик кёл тийресинде инбаш таш атып, эрише тургъан жашланы къатларына келип, тёредеча, саламлашып бошагъандан сора, барысын да озуп чыкъгъан Темуккуланы Омарны жашы Исмайылгъа:

 - Бу омакъ ишленнген ташны къайда тапханса? - деп соргъанды Айдаболланы Азнор, Малкъар аузуну старшинасы. - Хомпар ташынгы энтта да бир атчы.

Тап хазырланып, энишге ийилип, ташны эки къолу бла да алып, ол артына атып ийгенден сора, ёнчелеп кёргендиле да, ташны тюшген жерине дери жыйырма атлам болгъанды.

 - Аперим! Бу дунияда, таш атып, сени озарыкъ адам табыллыкъ тюйюлдю деп, Айдабол улу Исмайылны махтагъанды. - Бу таш бла андан сора уа къаллай оюнла кёргюзталлыкъса?

Ташны аталгъаны чакълы бийикге атып, аны эки къо­лу бла тутуп, жерге тюшюрмей, тёгерек айландырып, арты­на аууп, ёрге туруп къалгъан Исмайылгъа:

 - Бу оюнунгу аты уа неди? Анга кимден юйреннгенсе? - дегенди Азнор, жашны кючюне сейирсинип.

 Каркаланы Къыден юйретгенди. Къарашауай нарт батырны оюнуду бу деучю эди, - дегенди Исмайыл. Азнор, аны билеклерине, боюнуна да тийип кёрюп:

 - Энтта да бир оюн кёргюзтчю, - деп тилегенди.

Ол заманда тёгерек ташны Исмайыл онг къолуна алып, белини тёгереги бла айландырып, сол къолуна ётдюрюп, эки-юч да къайтарып, жерге тюшюрмей, иги кесек заманны турду.

 - Бу да Къарашауайны оюнларынданды, - деди Исмайыл, аны сорлугъун сезип. - Ташны уа, ол бу къаячыкъны артында къуру кёл орун барды да, анда тапханма. Андан бери, къайры барсам да, биргеме алып айланама. Нек эсе да, ташдан айырыллыгъым келмейди. Мен муну сан этмей къойсам, бу тас болуп къаллыкъ сунама.

 - Ташны Къыденнге уа кёргюзтгенмисе? Быллай сейирлик затлагъа ол сюйюп къараучуду,- деп, алтмышжыллыкъ Азнор, хомпарны къолуна алып, къолдан-къолгъа атып, ойнагъанча этип, кесини болумун да, онгун да билдиргенди. Азнор да, айтыугъа кёре, къарыу бла, жигитлик бла да хазна кишиге оздурмагъанды.

 - Угъай, жюз отуз жылы бюгюнледе толгъан Къыден бу ташны кёрмегенди. Алай, сен айтханны этип, муну анга кёргюзтюрме, - дегенни айтханды Исмайыл.

-  Алай эсе, мени элтип, къуру кёлню бир кёргюзт. Мен, алтмыш жыл болгъан киши, аллай сейирлик кёл орунну кёрмегеним ючюн кеси-кесиме айып эте турама, - дегенди Айдаболланы Азнор.

Къуру кёл орунну кёргенден сора, пил сюек саплы къара къамасын да Исмайылгъа берип:

-  Къайры барсанг да, къайда жашасанг да, бу ташны тас этме. Таш халкъ бла жашаргъа керекди, - дегенди Аз­нор. - Кёлню кёрмеген эдим, алай къуру кёлню иеси Эркин деп биреу болгъанын а эшитген эдим. Кеси да кёп ёмюрле мындан бурун жашагъанды. Аны жашы Айдо Чирик кёлге да иелик этип болгъанды. Айдо улу Келеу Темукку, Хубол, Боташ деген юч жашны атасыды. Ол жашладан туугъанла бюгюнлюкде тукъумла болуп жашайдыла, - деп къошханды Азнор.

 - Сау бол ол хапарынг ючюн, ташны у а биргеме жюрютюрме, - деп сёз бергенди Исмайыл...

«Окъуучулагъа айтыргъа сюйген хапарымы ташны юсю бла бош башламагъанма, -деп жазгъанды 2005 жылда бу хапарны бизге жиберген фольклор-этнография тинтиучю, жазыучу Таумырзаланы Далхат, - таурух - таурух болсун, таш а таулуну жашаууну бир бёлюмюдю. Аны юсю бла халкъны иги адамларыны хапарларын да билирге боллукъду. Бу хапарым аллайладанды».

Айдаболланы Азнор 1919 жылда, сексенжыллыгъында ёлюп, Къоспартыда асыралгъанды. 160 жылдан артыкъ жашагъан Каркаланы Къыден да Къоспартыда тапханды къабыр юлюшюн. Къарыуу-кючю бла кёплени сейирсиндирген жырчы Къыден Исмайылны жырларгъа, ойнаргъа, тутушургъа юйретгенди. Бу сёзлени да Къыден айтханды: «Къолан таш - къара халкъны ийнагъы, къолугъузну арытмайын тургъанды, эсигизни тюз жанына бургъанды».

70-жыллыгъында Къазахстаннга къысталгъан Темуккуланы Исмайыл алан ташны биргесине элталгъан болмаз эди. Кеси топуракъ юлюшюн анда тапды, ол сыйлы кёрген къаралдым тёгерек ташны уа бизге Аллах тапдырып къойгъан эди бир жол.

 - Исмайыл, сени таныгъан адамла бюгюн сау болсала, бек алгъа къайсын кёрюрге ыразы эдинг? - деп соргъандыла кёчгюнчюлюкде. Ол а, Чёжек къабакъда (Тёбен Чегем) Улбашланы Муссаны бла Огъары Малкъардан Жангоразланы Ахыя эфендини атларын сагъыннганды.

 Жаннетли болсун, - дегенди Исмайыл, - Мусса эфен­дини шыйыхлыгъы бар эди. - Ол чегемлилени бир бёлеги бла Къазахстанны Акъмола шахардан узакъ болмай, «Акъмола» совхозгъа тюшюп, къазахлыла бла межгитге жюрюп тургъанды. Муссаны Къуран окъугъанына, кесин жюрютгенине бюсюреп, багъыу ишде усталыгъын да билип, жин зараны жетген адамланы анга кёргюзтюп болгъандыла.

1946 жылда Акъмола тийрелерине кёкден тамычы таммай, къургъакълыкъ къысып тохтагъанда, совхозну дирек­тору Федор Иванович, муслийман динни алгъан оруслу: «Мусса эфенди, дууа жазып бир кёрсенг эди!» - деп тилегенди.

-  Азакъгъан деген суугъа ат баш сюек атыгъыз, - де­генди Мусса, - мен а дууа жазарма. - Андан сора эки кюн бла эки кечени жауун жаууп, ол жыл тирликли болгъанын кёргенле бюгюн да айтадыла.

«Акъмола» совхозда жашагъанла бюгюнлюкде да Ул­башланы Муссаны шыйыхлыгъы бар эди деп, аны къабырына бара-бара турадыла.