Марда бла ариулукъ ангыламлагъа кёз къарам

Бизни миллетде ата-бабаларыбызны заманларындан бери адам улуну къылыгъына бла халине  аслам эс бёле келедиле. Тиширыугъа, эр кишиге да бек магъаналы болгъанды юйюрюне, тукъумуна айып келтирмезча кесин жюрютюу. Эрттеден келген жорукълагъа бузукълукъ этмеу, жашауну аланы хайырлана ётдюрюу борч болгъанды. Аны бла бирге уа халкъны маданиятыны бир кесегин къурагъанды деп таукел айталлыкъбыз. Бу затланы юслеринден алимлерибиз да аслам жазгъандыла. Сёз ючюн, айтхылыкъ жазыучу Толгъурланы Зейтун да алагъа энчи магъана берип, кесини оюмларын ачыкълагъанды.

Ол чертгеннге кёре, миллет маданият кеси юч бёлюмден къуралады: биринчи бёлюмю - ол мюлк ырысхы къурауда усталыкъды (жамычы, башлыкъ, кийиз-кюйюз, жыйрыкъ, аякъ кийимле); экинчиси, – ниет ырысхыла белгилеген маданият (нарт таурухла, жомакъла, халкъ жырла, сёз искусство дегенча); ючюнчюсю – мардалагъан маданият (адетле, тёреле, динни излемлери). Дуния шартлагъа, адамны инсанлыгъына да «ариулукъгъача» багъа бичдирген, бюсюреу бердирген миллет маданиятны юч бёлюмюню бирликлериди. Алай ол кесаматлыкъ ишде мардалыгъы  маданиятны магъанасы барысындан да уллуду. Бютюнда инсанлыкъны, адамны къылыгъыны  юсюнден сёз баргъанда. Ол себепден малкъар халкъда «марда» деген ангылам алыкъын магъанасына чып тюшюрмегенди. Хар нени да «мардасы» барды. «Мардагъа» сыйынмагъан, ол, не да болсун, башха бет алады, энчилигин тас этеди.

Аны бла байламлы – малкъар халкъ «мардалыкъгъа» бек сакъ, анга кёре «ариулукъгъа» багъа бичген миллетледен бириди, дерге тийишлиди. Кертиди, кёп санлы уллу миллетлени асламында «марда» деген ангыламны магъанасына хазна эс бурулмайды. Инсанланы къылыкъ-ылыкъларына марда маданиятха кёре багъа бичилмейди. Ол себепден, сёз ючюн, тиширыуланы «ариулукъларына» кёз къарам да тюрленнгенди. Былайда айтыргъа тийишлиси – мюлк-ырысхы къурау бла байламлы маданиятны «ариулугъундан» излеми башхады. Сёз ючюн, жамычыны, кийиз-кюйюзню ариулукъларына  ёлчем усталыкъды. Юйню, хунаны, чалыны  ариулукъларына  ол багъаны бичдирген къол усталыкъды. Заман белгилеген усталыкъгъа кёре ишленнген мекямгъа  ариуду  демезча тюйюлдю. Башхача айтханда, мардалыкъны  заман кеси белгилейди, усталыкъны белгилегенича.

Ариулукъну шартына саналгъан инсанланы барысы да бирча ариу кёрюнмегени кертиди. Ол жаны бла адамны ич къудуретини магъанасы уллуду. Бютюнда искусствону тюрлю-тюрлю бёлюмлерин алып айтсакъ – терен магъаналы, бийик суратлау даражалы чыгъармаланы ангылап, хар ким да тийишли багъа бичалмайды. Алай инсан сезим, ангылау бла байламлы болмагъан ариулукъну шартлары да аз тюйюлдюле, сёз ючюн, табийгъат, терекле, гюл хансла, жашилленнген ёзен, кёк кырдык дегенча. Ариулукъну эришиден неда азирейликден энчилей ким билмейди, аны не илму сагъышлыгъы барды, дерге да болурла бирле. Айхай ол тюрлю оюм да жахилликни белгисиди. Сагъына келгенибизча, ариулукъ  неди деген соруугъа жууап бир инсанны оюмуна кёре табылып, тамамланса эди, кёп ёмюрледен бери алимле даулашмаз эдиле. Аны бла бирге, ариулукъ  неди деген соруу адам улу кесин таныгъанлы бери жюрюйдю.

Бизни ёмюрюбюзню санауу башланнгынчы жашагъан белгили философ Платон «ариулукъну» юсюнден сагъышланып, ол «эки тюрлю болады» деп жууаплагъанды. Бир тюрлюсю «эр киши бла байламлыды», неда эр кишиликни ариулугъу: жигитлик, ётгюрлюк, кертичилик, батырлыкъ, къарыу усталыкъ, башхалагъа тенглик, билеклик эте билмеклик. Ариулукъну экинчи тюрлюсю «тиширыу бла байламлыды» деп билдиргенди. Аны баш илишанлары: субайлыкъ, назиклик, аналыкъ, хыйла билмеклик, шош, тынч къылыкълыкъ, озгъурлукъдан азатлыкъ, жюрек жумушакълыкъ дегенча. Платон айтханнга кёре, «ариулукъну эки тюрлюсю да бир бирлеринден энчидиле: эр кишини ариулугъу тиширыугъа ушамайды, жарашмайды, тиширыуну ариулугъу  эр кишиге жарашмагъаныча.

Малкъар халкъ, эки ариулукъну да туура Платон айтханча энчилемеген эсе да, аланы эрттеден бери бир бирден айыра келеди. Сёз ючюн, эр киши кесин тиширыуча жюрютсе, неда тиширыугъа тийишли усталыкъны къабыл кёрсе, анга «къызбай» деп, чам ат аталмай къалмагъанды. Аны сагъыннганыбыз – бизни аз санлы миллетибиз эр кишиге бла тиширыугъа тийишли эки ариулукъну энчиликлерин кёпледен тынгылы ангылап, инсанларына анга кёре багъа биче, жашауну алай къурагъанды. Халкъны ол тюрлю эстетика кёз къарамы фольклор чыгъармаланы, сёз искусствобузну да сюжет ызларын, сыфатла къауумунда белгилегенди. Алай Платон айтхан,  эки тюрлю ариулукъну энчиликлери болгъаныча, бирликлери да уллуду, ол бирлик башха жашауну тамырларындырып, бирлик бла байламлы ючюнчю ариулукъну да айнытады. Сёз искусствону къуралыу жибине жан салгъан, айтханыбызча, эки ариулукъну энчиликлери бла аланы бирликлериди.

Болсада ариулукъну юсюнден Платонну оюму тири айнымагъанды, кёп алимле уа сансыз этип окъуна къойгъандыла. Ариулукъ бла байламлы даулашла, сагъыннганыбызча, бюгюнледе да селеймегендиле. Аны юсюнден оюмла кёп тюрлюдюле. Кёпле ариулукъ жаланда искусство кесиди, къалгъан болумла, дуния къудурети барысы да искусствону тамырландырып, айнытхан шартладыла, деп да кесаматлайдыла.

Искусствону ариулугъуна не аз да ишеклик тюшюрмей, ёз ариулукълары бла адамланы сейирсиндирип, къууандыргъан болумла, табийгъат шартла аз тюйюлдюле. Сёз ючюн, А. Белик кесини «Эстетика и современность» деген китабында быллай юлгюлеге эс бурады: жашилленнген ёзенле, талала, шош чайкъала тургъан кёл, шууулдагъан мирзеу сабан, отлай тургъан сюрюу, кёкню кенглигинде жюзюп баргъан булутла дегенча. Туугъан жеринги ариулугъу, аны табийгъат илишанлары – барысы да бизни къууандыргъан ариулукъду, аны белгилеридиле. Неда чакъгъан кёгет терекле, эркин саркъгъан черек суула, жылы жауун, жылы жай кече, инсанланы бир бирине таза сюймекликлери. Болсада ариулукъну ол тюрлю шартлары тюрленип, адамны жарсытхан, башха бет алгъанлары да кертиди. Аны быллай юлгюле бла ангылатыргъа боллукъду: чакъгъан кёгет терекле – къуругъан терекле, эркин саркъгъан черек суула – бузлагъан черекле, жылы жауун – сууукъ жауун, сюймеклик – кёрюп болмаулукъ, дегенча.

Кязим хажини лирикасын эсибизге тюшюрсек, анга кёре сюймеклик бла байламлы быллай юлгюлени тизмеси къуралады: келген сюймеклик – кетген сюймеклик, Аллах берген сюймеклик – Аллах сыйыргъан сюймеклик, толгъан сюймеклик – толмагъан сюймеклик, насыплы сюймеклик – насыпсыз сюймеклик агъыда аны кибик.

Жамауат жашауну, табийгъат болумланы былача кёргюзтюлген чюйреликлери искусствону, бютюнда суратлау литератураны жюрюшюн къурайдыла. Жашау жаланда жамауатха тынчлыкъ бла ырахатлыкъ берген шартладан къуралса эди, адамланы итиниулюклери азайып уллу кёллюкге хорлатыр эдиле. Искусствону да жилиги юзюлюр эди.

Къайсы миллетде да бек сейирлик ариулукъгъа жигитлик бла батырлыкъ, Ата журтун, туугъан жерин къоруулагъанда, къан-жан да берирге таукеллик, халкъыны аллында ниет тазалыкъ – былача илишанла санала келгендиле. Инсанны аллай шартлары хар заманда неда хар ишде ачыкъланып, жамауатха туура болуп бармайдыла. Ала толу да, тынгылы да ачыкъланыр ючюн туугъан жерине, халкъыны азатлыгъына сугъанакълыкъ этгенле бла сермеширге керек болады. Жамауат жашауну, аздан айтханда, эки тюрлю бети барды – адам дегенинг ол эки бетни да уланы болалмайды - бирин сайлайды. Бирин сайлап, анга кертичиликде жашагъан инсан башхасына къажауду. Алай бла сайлагъан ниет ырысхыларын къоруулар ючюн адам адам бла ёрелешеди.

Къазауатха кирген инсан а кеси жокъламаса да башханы ачытыргъа, къан тёгерге керек болады. Алай бла биреуню жигитлиги, Ата журтуна сюймеклиги ачыкъланыр ючюн ол башханы неда башхаланы жашау жолларын юзеди, сакъат этеди. Къысха айтханда, ёз ниети, кёз къарамы бла келишмегенле бла ёрелешмей къалмайды. Жашауну бир бирлери бла келишмеген эки тюрлю бети къурайды, белгилегенибизча, искусствону от жагъасын, суратлау литератураны бушуулу  жанрлары аны бла байламлыдыла. Айтханыбызча, жашауда, искусствода да бир ариулукъ сакъланыр ючюн башха ариулукъ жоюлады. Искусствону борчу да олду: жазыучу кесини умутуна кёре ариулукъгъа жамауатны ийнандырып, ниетин, сезим дуниясын бютюн таза да, кенг да этерге итинеди.