Миллет кийимибиз-байлыгъыбыз

Малкъарлыланы бла къарачайлыланы аякъ эм юс кийимлери тюзледе жюрюген къоншуланыкъынданкъачан да башхаракъ болгъанды. Нек дегенде таулада жашау бир кесек къарыу да, кюч да излейди.  Юс кийим да анга кёре.

Ата-бабаларыбызны аякъ кийимлерини юсюнден айтханда, ала териден этилген чабырла бла чарыкъла болгъандыла. Тюзледе саламдан этилген чабырлада айланнганлыкъгъа, къарлы эм бузлу таулада ала аз да жарамай эдиле. Эр кишилерибиз аланы ичлерин челеуден (къургъакъ кырдык) толтуруп хайырланнгандыла. Ол кырдык аякъны терлетмей, аякъны къургъакълай тутханды. Сёз ючюн академик Залийханланы Михаил «Мени юйюм Эльбрус» деген китабында челеуню дарманлыгъы да болгъанын чертеди. Чабырладан ёргесине уа ышымла неда месле кийгендиле. Аланы башлары инчик тюбюнде тохтагъандыла эм баучукъла бла къысылгъандыла. Алай бла аякъ кийимни ичине къар тюшмегенди. Уучула аланы тышларындан дагъыда кенгликлери жарым сантиметр болгъан териден эшилген сеткала кийгендиле. Ала не бузда, не суулу кырдыкда учмазгъа себеплик этгендиле. Андан сора да ата-бабаларыбыз таугъа тебирегенде шережелени да хайырланнгандыла. Ала бузда учмагъандыла. Биргелерине дагъыда мужралары да болгъанды.

Миллет кийимибизни юсюнден болмагъанча толу эм тынгылы Анна Кузнецова кесини къарачай-малкъар халкъны чыгъармачылыгъына аталгъан китапларында бек тынгылы жазгъанды. «Алан каптала Ташлы-Тала, Къарт Джурт, Даргавса, Махческа деген эллени тийрелеринде табылгъан шыякылада бар эдиле. Чепкен да бу миллетни адамларыны кийими болгъанды. 18 ёмюрде байлада аны тышындан хаух атылгъан, женглери да жырылгъан дженгеиз (къарач.) да жюрюгенди. Чепкеннге 19 ёмюрню аллында оруслула анга «черкеска» деп къойгъандыла.

Эр кишиле аны териден этилип, тюрлю-тюрлю кюмюш керекле бла жасалгъан белбау бла кийгендиле. Алгъада уа хазыр орунлагъа окъла салгъандыла. Таулуну кийимини бир кесеги башлыкъды.

Х ёмюрде жашагъан Ибн Фадлан кёчгюнчю тайпаланы юслеринден жазыуларында аланы эр кишилерини кийиз маталлыбашлыгъы бла кийимлерин белгилейди. Бизни халкъда анга  «гебенек» дегендиле. Заман бара баргъан къадарда, ол жамычыгъа бла башлыкъгъа юлешинггенди. Ол эрттегили кийимни аты гебен деген  сёзден къуралгъанды, нек дегенде биринчи къарамдан аны сыфаты бичен гебеннге ушагъанды. Кавказ халкъланы араларында да ол кенг жайылгъанды. Дюгерлиле анга «джебен», гюржюле «гванабаки», абхазлыла уа «агубанек» дегендиле.

Тиширыу чепкенни юсюнден айтханда, ол  да аны санын чертип, белинде жабылгъанды. Андан энишгесини этеклери кенгине кетгенидиле. Кесигиз эслеген да болурсуз суратлада озгъан ёмюрню жарымына дери миллетибизде толу адам хазна болмагъанын. Тиширыуланы беллерине уа къыз заманларындан окъуна сакъ болгъандыла деп айталлыкъбыз.

Бюгюнлюкдеча алгъын да аяулугъа, байрамгъа кийиллик жыйрыкъны харкюнлюкден эссе багъаракъ къумачладан тикгендиле. Ол кеси да кюмюш белбау эм тюйме бла жасалгъанды. Аланы да бир бирлери алтын суу ичилгенле болгъандыла. Чепкенни кереклерине кёре тиширыуну къолайлыгъын эм къаллай тукъумдан чыкъгъанын ангылагъандыла. Бу сиз суратда кёрген жыйрыкъ 19 ёмюрде Холамда жашагъан Шауаланы юйюрюнюкюдю. Тюймеден бла бла белбаудан сора да жыйрыкъны ёрге жаны кюмюшден этилген окъала бла жасалыпды. Аллайгъа мен кесим биринчи кере тюбейме. Нек дегенде окъаланы алтын эм кюмюш бетли халыладан этип болгъандыла.

Жаулукъну юсюнден айтханда, ол да хар таулу къызны жыйрыгъындан айырылмагъан кесек болгъанды. Тиширыу аны къалай къысханы бла эрде болгъанын бла къалгъанын билип къойгъандыла. Андан сора да къарачайлы эм малкъарлы къызланы байыракъларыны окъа бёрклери да болгъандыла. Аланы да ариу инжиле неда кюмюш минчакъла бла жасагъандыла. Бёркню тышындан а чилле жаулукъ къысылгъанды.

Энчи эс тюймелеге бла белбаулагъа бёлюрчады. Ала хар юйюрню да байлыгъы эдиле. Анадан къызына ёте баргъандыла. Кёчгюнчюлюк жыллада бу эки керекни биргелерине алалгъан  тиширыуларыбыз сабийлери ачлыкъдан аланы сатып алай къутхаргъандыла.