СОЛУУ КЮН ЭДИ…

 Урушха дери Саниятны атасы бла анасы иги жашагъандыла. Къанжалбаш юйлери, маллары, уллу терек бахчалары, бал чибинлери окъуна болгъанды аланы. Атасы Хаждуауут билимли адам эди – Краснодарда бухгалтерге окъугъан. Ариу жашагъандыла. Душман киргинчи Хаштаудан сора ачыгъан адам болмагъанды элде. Ол да тюз жанында фашист самолётла кёкден атхан бомба атылып, алай ауушхан эди.

Душман келип, эки ай тургъанды элде. Ол кетгенлей тутхан эдиле Хаждауутну, нёгерлерин да, душманнга колхоз малладан ашатхансыз деп. Ала уа соргъанмы этгендиле? Хау, жыялмагъандыла ала элден артха душман кирирни аллында юй сайын чачхан ара мюлкню малларын. Совет власть къара танытханлай, бир бирден тарыгъып, жалгъан даула жазып башлагъан халкъны уа ким тыйсын?

Тутхан эдиле колхоз тамата Амашны, ол уруш башланнган жыл кетип, кёп да бармай, жаралы болуп къайтхан эди, бир санын Ростов тийрелеринде къоюп. Сора эки сюрюучюню да – Ахматны бла Жюнюсню. Ол энди жете келген жашлагъа ол заманда оналтышар жыл бола болурму эди, энди мыйыкъ ура башлагъан уланла. Аланы сибирге ийгенлерин билдирген эди НКВД-да ишлеген элли жаш. Ариу Аминат, анга барыргъа унамай, Хаждауутну сайлагъаныны дертин алай бла жетдиргенин а айтмагъанды. Артда билгенди аны Саният. Ол заманда уа не ангылай эди, он жылында?

Ызы бла элге ол терсликни унутдургъан сюргюн жетди. Аминат, асыры абызырагъандан, алгъанларын-къалгъанларын да биллик болмаз эди, аланы кёчюрюрге келген солдат жашладан бири болушмаса. Алай тюшген эди Хаждауут къызына алгъан къол машина жюк болуп азап жолгъа. Атасыны бетинден кёрюп, Саният артда кёп кере къууаннганды ол солдат жашны эслилигине.

Хау, ол машина болмаса, къыйын тюшерик эди алагъа. Ол жан къалдыргъады ол къыйын жыллада. Кюндюз колхозну къыйырсыз чюгюндюр бахчаларында тюйюлюп келиучю Аминат ингир сайын ненча чарыкъ, ненча кийим тикгенди тюшген жерлеринде. Хау, Къаракъундузда ал айлада къыйын эди – кеслери да артыкъ къолайлы болмагъан къыргъызлыла келгенлеге артыкъ уллу къууанч бла тюбемеселе да, жарашыулу эдиле.

Не бек сакълап турсала да, тутулгъанладан хапар болмады.

Саният ёсе келгени сайын аны ариулугъуна сукъланнганла да кёпден-кёп бола бардыла. Ким тилемеди аны - къыргъыз, къазах, чечен жашла келип, аны ариулугъуна къарап кетиучю эдиле деучюдюле ол заманда аланы биргелерине болгъанла.

Жашау бара, бир кесек аякъланнгандан сора, Аныуаргъа да ол анда тюбегенди. Ёксюз жаш эди Аныуар, атасы урушда жоюлуп, анасы да кёчгюнчюлюкню ал кюнлеринде ёлюп, сабий юйде ёсген. Бирге окъугъандыла Пишкекде. Экиси да Къаракъундузгъа устазла болуп келгенлеринде, не къууанч бар эди ол элли таулулада.

Тойлары да анда болгъанды аланы.

Саният сабийден къыйналып къутулгъан эди. Къызыны жанын сакълагъан Аллахха Аминат ыразылыгъын жашау узуну айтып тургъанды. Алай къошулгъанды юйюрге Рамазан. Анда анасы атып кетген жашчыкъны уа ёшюн салып, бир тынчайт деп, тилеп келтирген эдиле Саниятха. Кете туруб а, кёзю къыймай сабийни, Аныургъа айтды хапарын. Ол ангылагъан эди аны. Алай бла, ала эки жашны атасы бла анасы болуп чыкъгъандыла больницадан.

Ол кюн эсине терк-терк келиучюдю Саниятны. Бютюнда бу арт заманда.

Ата журтха жашлагъа жыл болгъунчу къайтхандыла ала. Аминат аланы ёсдюрюрге салгъан къыйынны бюгюн ким санаялсын? Ала да алай сюйгендиле аммаларын. Ол кетгенде, экиси эки мюйюшде олтуруп жилягъандыла.

Аныуар бла Саният бир ненча тёлю окъутхандыла элде. Жашла да ёсюп, окъуп, къурулуш инженерле болгъандыла. Рамазан юйде тохтагъанды, Салим а уллу къурулушлада ишлерге сюйюп, комсомол путёвка бла кетип, Байкал-Амур магистральны ишине, башха уллу къурулушлагъа да къатышханды. Кёп махтау да алгъанды. Биргесине ишлеген татарлы къызны да ол айланнган жерлеринде тапханды. Жаш бла къыз ёсдюредиле ала. Бек сюедиле элге келирге. Бютюнда Аныуар, жюреги тутуп, бир чакъны ичинде Саниятны кёз аллында ауушханлы уа, терк-терк жетиучюдюле.

Рамазан элли къызны алгъанды. Элли дегенликге, ала кёчгюнчюлюкден къайтханлы да шахарда жашагъандыла. Элге уа ахлу-жууукъгъа келиучю эдиле. Ма алай танышхандыла сабийлей Рамазан бла Зурият. Аллах кёргенден, Аныуар да, Саният да дохтур келинчиклерин бир зат бла къыйнамазгъа кюрешгендиле. Бир заманда суу келтиртмегендиле, от этдирмегендиле, малны къатына иймегендиле. Арбаз окъуна сыйпатмагъандыла, тёредеча,  анга.

Алай а келин кючбюсюреу эди. Ол эки къартха окъуна, аладан сора къайын деп жокъ, мангылай жарыкълыгъын бермегенди. Сабий туугъанда, элде къыйналгъан этерикме деп, сау жыл жарымны тургъанды ата юйюнде. Аныуар къурманлыкъ къойну окъуна союп ары элтген эди, сабийге алгъыш этилсин деп.  Ол къурманлыкъ да, алгъыш да къагъанакъгъа къарыусуз заманында, дуния бла энди таныш бола тургъанда керек суннганды.

Келинни сууукълугъун къоншулагъа окъуна билдирмезге кюрешгендиле. Алай болгъанлыкъгъа элде хар не да къол аяздача кёрюнюп тургъанын билебиз. Болсада, къартланы кёллерин аяп, ол затны киши сагъынмагъанды. Жаланда бир кере, бир шыты кюн, чегетден суу келтире келип, тёшде абынып жыгъылгъанда Саният, аны окъуучуларындан бири – Халимат, устазыны тобукъларын да жуууп, дарман жагъып, жангы чындайла да кийдирип, челеклерин да суудан толтуруп келип, келин тургъан отоугъа кирип, айтырыгъын айтып бир чыкъгъанды ансы. Аны да, Саниятха эшитдирмей. Ол келинни бир кесек тюрлендирген эди.

Аныуар ауушхандан сора, уллу юйге кирмей, анда-мында аш юйде къала турду да Саният, артда уа ары кёчюп къалды. Къышда сууугъуракъ болса да, анда тынчлыкълы эди Саниятха. Рамазан да, келин да эслемегенча этдиле. Салим а жаратмады аны. Къарындашына кёлкъалдысын айтмаса да, анасына уа:

- Кел, бизни бла тур, - деп, бек къаты болду.

Зульфия да кюрешди, унамады Саният арбазындан кетерге. Сора Салим, ишлеген жеринден тёрт жашны, керек затланы да алып келип, аш юйню жангыдан тышлады, ары суу, жылыу да тартдырды. Зурият затха къатышмаса да, Рамазан а къарындашы бла бирге сюйюп ишледи.

Бюгюн Аныуарны ауушхан кюнюдю да, Саният кечеден окъуна тынчаймай чыкъгъанды. Кёп зат келеди аны эсине, атасыны, анасыны суратларын окъуна кёрюрге термиле жашагъан Аныуаргъа бек ауруйду жаны.

- Хо да, тюбеген болурса анда атанга, ананга да, Анюу, - дейди, баш иесини къабыргъада тагъылып тургъан суратына къарай. – Тансыгъынгы алгъан болурса.

Сора, аны тырманын эшитгенча:

- Сен ишлеген юйден чыгъыб а… башха арбазгъамы кетгенме? Аны ючюн а бош тырман этесе. Манга, алагъа да алай тынчды. Къарт адамны кече тынчлыгъы болмагъанын билесе, къопханмы этеме, арбазгъамы чыгъама, чаймы къайнатама, нек бёлеме аланы жукъуларын? Солусунла, ишлеген этедиле.  Аладан кёлюнг къалмасын, Анюу. Кёресе, жашынг Салим мени патчах къызы этгенди, суу да, жылыу да тартып…

Солуу кюн эди. Ол атасы кетген кюнню Рамазан эсине тюшюрюр деп сакълап турду Саният.

- Келин а эсгерлик тюйюлдю. «Адамгъа бу дунияда болушургъа керекди, ол дунияда бир жукъ да жокъду», - деп къояды. Не этериксе, анасы оруслу болса… - деди кеси кесине Саният.

Ол терезе аллында шинтикде олтурады. Насыпха, ол аргъы бетде агъачха айланады да, Саният анда бола баргъан тюрлениулеге къараргъа сюйюучюдю. Агъач къачхы омакълыгъында кюнден-кюннге ариу бола баргъанына къууана, къарап турду. Ариудула суу боюнунда ёсген талла – сары чачларын ийип, мухарске къысхан къызлагъа ушап.

- Жарлы анамы  аллай мухарскеси болуучу эди….Болуучу эди деп нек айтама. Энтта да турады эски кюбюрде, - деди ол, кеси кесине тырман эте.

Бек сюе эди ол жашлыгъында быллай ариу терекле салыргъа юй тёгерегинде. Къоншу къарт тыйгъан эди. Акъболатны: «Этме, Саният, алай, бу мудах терек юйге къууанч келтирлик тюйюлдю. Атам айтып эшитгенме, тирлик бермеген терек, мал да аманды арбазда деп».

Къартны ауазы узакъладан келип, ол кюнча эшитилгенине сейир этди Саният. Акъболат а айта эди: «Къоз терекни да юйге жууукъ салмагъандыла – аны тамырлары тюз да бутакъларыча кючлю боладыла да, юйню тюбюн бузадыла деп…»

Ол сагъатда юй аллында машина таууш чыкъды да, Саният, тири болургъа кюрешип, атлауучладан тюшдю. Ол да алайгъа жетерге, къабакъ эшик ачылып, Салимни жашы Рустам бла эгешчиги Соня, къызларына ала Саниятны атын атагъандыла, чабып кирдиле арбазгъа. Туудукъларын кёрюп, къууанды Саният, бетине нюр чапды…

Рамазан бла Зурият кёрюннгенде, татарлы келин локъумгъа этген тылысыны башын жаба тура эди.

- Бир бирин тапсын! – деп, ол, тылы къолларын да жуугъунчу, къайынын бла апсынын къучакълады. Сора: – Зурият, сюйсенг, локъум биширесе…

Алайда Таймураз, Рамазанны жашчыгъы:

- Сюйсенг, отдан тюшюресе! – деп къошду да, барысы да кюлдюле.

Эки келин да бирден локъум этип, туудукъла конфет, къалач бёлюп, садакъаны терк окъуна тийреге чачып, олтурду юйюр, чай иче, хапар айта.

Салимлары кетгенден сора да, уллу юйге бармай, кёп олтурдула Рамазан бла Зурият аналары бла. Аныуар айтмагъанды, ол да айтырыкъ тюйюлдю жашла къарындашла болмагъанларын. Салим бла Зульфия ол тасханы эртте ачханларын билмейди Саният.