Жаныча сюйген халкъыны къыйын къадары кёп ишлерини мурдору болгъанды

РФ-ни, КъМАССР-ни  да сыйлы художниги, Къабарты-Малкъарны Къырал саугъасыны лауреаты Кърымшаухалланы Басханукъну жашы Хамзатны ишлери къарачай-малкъар халкъны уллу къыйматларыдыла.  Бюгюнлюкде аланы эсде тутаргъа, багъаларгъа, сакъларгъа хар бирибизни да сыйлы борчубузду. Бу материал да ол акъыл бла бериледи бюгюннгю номерибизде.

Жашау жолда биринчи атламла

Малкъарны бла Къарачайны айтхылыкъ жашы Тебердиде бийик билимли юйюрде туугъанды. Атасы эртте дуниясын алышдырып, ол анасыны Абайланы Мусосну къызы Ляляны эм ыннасы  Орусбийланы  Исмайылны эгечи Гошаяхны къолунда ёсгенди. Ол музыканы, поэзияны, сурат ишлеуню тасхаларына эртте окъуна юйреннген эди.

Къарачай-малкъар деменгили нарт батырланы ыннасыны жомакъларындан  билгенди. Пушкинни Арина Радионовнасыча,  Гошаях да таурухлары бла туудугъуну жюрегинде Ата журтуна, аны тарыхына, маданиятына, халкъына, ата-бабаларына сюймеклик отну тиргизип, ариулукъну, айбатлыкъны кёрюрге юйретгенди. Ол дерследен туугъан болур эдиле Хамзатны  бийик  учунуулары да.

Таулулада биринчи суратчы атасыны къарындашы Кърымшаухалланы Исламны, аны  жууукъ тенги, белгили орус живописец Н. Ярошенкону  юслеринден юйюрде дайым айтылгъанлай тургъанды. Орусбийланы Исмайылны эшиги уа Россейден, тыш къыралдан къонакълагъа не заманда да ачыкъ болгъанды. Аланы жарыкъ юйлерин профессор М. Ковалевский, экономист  И. Иванников, композитор С. Танеев  эм башхала да жокъларгъа сюйгендиле, Шимал Кавказны тарых, экономика, маданият жашауун теренирек  тинтир мурат бла. Ма аллай адамланы арасында къуралгъанды Хамзатны жашаугъа кёз къарамы, оюму, фикири да.

Усталыкъны тохташыуу

1925 жылда Кърымшаухалланы юйюрлери  Махачкъалагъа кёчгенди. Школну тауусхандан  сора жаш художестволу мастерскойда оформитель болгъанды.   Ол жыллада  сары топуракъдан скульптурала этгенди, агъач бла ишлегенди, этюдла жазгъанды. Бир сёз бла айтханда, художестволу институтха кирирге хазырланнганды.  1938 жылда къадар анга ол муратына жетерге болушханды – фахмулу жаш Тбилисини Художестволу академиясыны студенти болады. Кърымшаухал улу  скульпторла хазырлагъан классха   профессор Я. Николадзени къолуна тюшген эди.

Окъуу жылларында ол кёп белгили адамла бла танышханды, ол санда РСФСР-ни  искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Е. Лансере бла да. Жыйырмажыллыкъ уста ол кезиуде къуралгъан  магъаналы кёрмючледен биринде кесини «Партизанла таулада» деген ишин кёргюзтгенди. Алай бла жаш художникни аты кенг белгили болгъанды.

Уруш жыллада да уа ол, къаламны сюнгюге тенг этип, фронтчу жёнгерлерини, къазауат чачхан жашауну суратларын жазгъанлай тургъанды.  Тёгерекдеги от жюрегин къалай кюйдюргенин а  искусствогъа жаны-къаны бла къуллукъ этерге сюйген инсан жаланда кеси билгенди. Къалай-алай  болса да, огъурсуз жаннган ёртенде азат жюрек кюл болуп кетмегенди, тёредеча, музала жырлагъанда, топла шошаядыла.

1943 жылда Хамзат, ауур жаралы болуп, Тбилисини госпиталында  жашау ючюн  къыйын кюреш бардыргъанды.  КъЧР-ни халкъ поэти Сюйюнчланы Азамат билдиргенича,  художник фронтда ишлеген суратларын а артда кеси окъугъан академиягъа саугъагъа бергенди. Ол а, сёзсюз, устазларына, окъугъан жерине да ыразы сохтаны уллу хурметин кёргюзтген белгиди.                                      

Айырылыу – тюбешиу

1944-1957 жыллада сюргюнде Кърымшаухал улу  Къазахстанда суратчы болуп ишлегенди.  Бу кезиуде аны ишлери художестволу жаны бла бютюн сейир болгъандыла. Анга ёгеча угъай, ёз анача тюбеген къарындаш халкъны жерине жаш кёп чыгъармаларын жоралагъанды. Ол  Алма-Атаны  архитектура оформлениясына уллу юлюш къошханладанды. «Панфиловчула» скульптура композиция, «Темир жол», «Жайлаугъа», «Гыржын»  эм башха суратлары уа аны кёз къарамларын ачыкълап, жашаугъа сюймеклигин, аны терен сезе билгенин  кёргюзтгенден сора да, авторну атын айтдыргъандыла.  Белгилисича, аны  скульптураларын тыш къыралладан келген делегациялагъа къыйматлы саугъаланыча берип да тургъандыла.

«Ол къыйын жылла художникни таукеллигин  бюгалмагъандыла, -дейди Сюйюнч улу. – Аны Ата журтуна, ата-бабаларыны тыпыр ташына къайтып, чыгъармаларын ёз жерине жораларгъа итиниулюгюн бузалмагъандыла.  Хамзатны чыгъармачылыкъ ишге кавказ художниклени жарыкъ сыфатлары чакъыргъандыла,  Кърымшаухалланы Ислам-Бийни бла аны тенги Николай Ярошенкону. Ала экиси да анга демократиялы кёз къарамлары, азатлыкъгъа къуллукъ этген  чыгъармачылыкъ хатлары эм кавказ пейзажланы суратлагъанлары бла жууукъ эдиле.  Ол аланы аламат скульптураларын да ишлегенди».

1957 жылда Хамзат  жаныча сюйген туугъан журтуна, Къарачай-Черкесге, къайтханды. Ол кезиу, белгилисича,  кёчгюнчюлюк азапны сынагъан миллетлени адамларына керти да уллу халкъ байрамча болгъанды. Ала  тас этген жыллары ючюн, жангы жашау ючюн, сыйлары-намыслары ючюн арымай-талмай ишлерге хаппа-хазыр эдиле. Кюч-къарыу, итиниулюк, таукеллик, илхам. Бу ышанла къыркъ жылына жетген суратчыда да дайым болгъандыла, аны бийикликлеге учундура, ишлерге чакъыра. Сюйген халкъыны  къыйын къадары кёп ишлерини мурдору боллугъун да, айхай да, биле эди ол.

Бийик учунууланы суратчысы

Бир кесек замандан  Кърымшаухал улу Къабарты-Малкъаргъа кёчгенди. Тарых эм маданият эсгертмелени сакълау жаны бла битеуроссей жамауат организацияны  республикада бёлюмюню таматасы, КъМР-ни халкъ поэти  Созайланы Ахмат билдиргенине кёре,  художникни ол къыйын кюнлеринде  Къулийланы Къайсын,  анга болушлукъ къол узатып, Т. Мальбаховха айтып, Нальчикде фатар берирча  этген эди.

60-чы жыллада коллегасы, белгили скульптор Михаил Тхакумашев бла Къабарты-Малкъарны оноучуларына жюрюп, чыгъармачылыкъ бла кюрешген миллет кадрлагъа мастерскойла керегин айтханлай  тургъандыла. Ол кезиуде аланы сёзлерине эс буруп, таматала онеки мастерскойгъа жер бёлген эдиле, республикалы художникле бюгюнлюкде да алада ишлерин бардыргъанлай турадыла.

Ата журт урушну экинчи даражалы орденини  эм бир ненча майдалны иеси Хамзат  СССР-ни Художниклерини союзуну республикада  бёлюмюню  скульптура секциясына  башчылыкъ этгенди, бир ненча кере  аны правленини членине айырылгъанды, СССР-ни художниклерини  ючюнчю съездини делегаты эди. Бир заманда сагъынылгъан организацияны башчысыны къуллугъун да толтургъанды. Аны сохталары да болгъандыла: Акъкъызланы Якуб  бла Жанхотланы Жанхот.

Чыгъармачылыгъыны къыйматлыгъыны юсюнден айта, аны  монумент  эм станковый скульптураланы гитче, уллу формаларыны да устасы болгъанын белгилерге керекди.  Суратчыны фахмусу топуракъ,  тытыр таш, мермер,  состар таш, темир эм агъач бла да бирча ишлерге жетгенди. Ол жашау кертиликни излеген, философия кёз къарамланы бирикдирген, эстетика жанына да уллу эс бургъан художникледен эди.  Аны сыфатларында уа аллегория белгиле бла  жигитликни романтикасы бир бирлери бла къаты байламлыкъдадыла.

Кърымшаухал улу  бийик учунууланы ёхтем художниги эди. Аны жигитлери  батырлыкъны, огъурлулукъну, кертичиликни, Ата журтха эм адамлагъа  сюймекликни юлгюсюдюле. «Хамзат планетар уллулугъу болгъан фикирли суратчыды», - дегенди аны юсюнден Сюйюнчланы  Азамат.  Ол къурагъан тарых магъаналы эсгертмеле бу сёзлеге ёмюрлюк, ёлюмсюз шагъатлыкъ этедиле.

Ёхтем сыфатла

Къадар аслам кере сындырыргъа кюрешгенди Хамзатны, алай ол бюгюлмегенди, хорлатмагъанды.  «Къыйын кюнлеримде къолума карандаш неда кисть алып, тамблагъы кюнню жарыкълыгъын жазаргъа итиннгенме. Аллай кезиуледе жангыдан бир сейир ийнаныу, насып  да жюрегими жарытып къойгъандыла», - дей эди скульптор кеси уа.

«Мудах таулу» («Скробящий горец») эсгертмени къурагъаны ючюн Кърымшаухал улу КъМАССР-ни Къырал саугъасына тийишли болгъанды. Аны архитектору Каркаланы Мухарбийди. Бу  магъаналы монументни юсюнден Созайланы Ахмат хар заманда да уллу ёхтемлик бла айтыучуду: «Аны республикадан тышында да сыйлы кёредиле.  Чечен Республикадан кёп шуёхларым барды, ала Минги таугъа  ётген заманларында, «Мудах таулуну» къатында тохтап дууа алдырмай бир да кетмегендиле». 

Чеченлиле фахмулу художникге кеслеринде кёп зат ишлетирге сюйгенлерин да билдиргендиле. Жарсыугъа, Кърымшаухал улугъа ол жарыкъ умутланы толтурургъа буюрулмагъан эди.

Алай ол аслам ишни тындырыргъа жетишгенди. Аны уруш тематикагъа жораланнган «Панфиловчулары», «Хорлам», сагъынылгъан «Мудах таулу», «Революция» дегенчалары эм Байсолтанланы Алимни, Али Шогенцуковну, Къалабекланы Солтан-Хамитни, Ксения Гени эм башхаланы сыфатлары озгъан тарыхны бюгюн да эсибизден кетермей тутаргъа себеплик этгенлей  турадыла.

Акъ-Сууда Ата журтну къоруулаучуларыны хурметлерине орнатылгъан эсгертмени автору да Хамзатды (архитектору Гузиланы Малик). «Ол сейир сюжетли монументни хазырлагъаны ючюн скульптор къол къыйынына бир сом да алмагъан эди, жыйылгъан ахча аны ишлегенде изленнген къурулуш материаллагъа бла башха кереклеге берилгенди», - дейди Созай улу.

Бизге Михаил Тхакумашев билдиргенича, ала Кърымшаухал улу бла уруш темагъа аталгъан «Взрыв» деген дагъыда бир монументни ишлерге умутлу болуп, аны эскизин да хазырлагъан эдиле. Москвада художестволу советден эркинлик алып да къайтхандыла, алай ахча табылмай, ол ахшы умутлары жашауда бардырылмагъанды. Баям, ол дуния жарыгъын кёрсе уа, жерлеш фахмуларыбыз бла ёхтемленирге бизни энтта да бир сылтауубуз боллукъ эди.

Андан сора да, Мечиланы Кязимни эсгертмелери  Бабугентде, Нальчикде, Къара-Сууда турадыла, Къулийланы Къайсын, адмирал Головко (Прохладныйде), Сотталаны Адилгерий (Минги тауну тийресинде), Боташланы Исса (Нальчикде Суратлау искусстволаны музейинде) эм кёп башха айтхылыкъ адамларыбызны сыфатлары республикабызны эм башха жерлени  шахарларын бла эллерин жасайдыла, культура аралада сыйлы жерлерин аладыла.

Ол «Малкъар халкъ жомакъла» деген жыйымдыкъгъа, башха китаплагъа да иллюстрацияла жазгъанды, живопись чыгъармаларыны тизмеси да сейирди. Хамзат кёп кёрмючлеге къатышханды, ол санда битеуроссей, битеусоюз даражалылагъа да.   

 Унутулмазлыкъ аты

Кърымшаухал улу 1985 жылда дуниясын алышханды.  Алай аны  ишлери  бюгюн да адамланы кёллерин, жюреклерин къозгъагъанлай турадыла. Аланы жанлары барчады, алада авторну къызыу жюреги урады, алада аны энчи къол жылыуу сакъланады.

Хамзатны юй бийчеси Жаннетни юсюнден айта, КъМР-ни Жазыучуланы союзуну правленини таматасы, поэт Беппайланы Муталип ол аламат, огъурлу тиширыу эрини хар башламчылыгъына билеклик этгенлей тургъанын чертеди, эри ауушхандан сора аны ишлерин жыйып, келлик тёлюлеге сакъларгъа амал этгенин да. «Бир жол  аланы юйюрлеринде  къонакъда болгъанымда, - деп эсгереди озгъан жылланы Муталип, - назмуларымы окъугъан эдим. Тизгинлерингде француз жасанма эсленеди, бу ишинги бир заманда да къойма, деген эди ариу тилли Жаннет».

Устаны журтунда, Къарачай-Черкесде, асырагъандыла. Аны къабырына юй бийчеси акъ мермерден оба орнатханды, Ата журтуну кертичи уланыны жюрек тазалыгъыны, акъ ниетлилигини белгисин.