Жамауатны къайгъылары, къууанчлары, муратлары алдыргъандыла аны къолуна къаламны

Биринчи атламла

Жазыучу, адабиятчы, КъМР-ни Къырал саугъасыны иеси, КъМР-ни илмуларыны сыйлы къуллукъчусу, филология илмуланы доктору, профессор Толгъурланы Хамитни жашы Зейтун 1939 жылда  23 ноябрьде Элбрус районну Быллым элинде туугъанды. Сабийлей анга ёксюзлюкню сынаргъа тюшгенди, алай къыйынлыкъла аны бла бошалып къалмагъандыла, 1944 жылда ол, бешжыллыкъ жашчыкъ, жууукълары бла бирге сюргюнню ачы жолларын баргъанды.  Кёчгюнчюлюкде Павлодар областьны Назаровка элинде алгъа сегизжыллыкъ мектепни бошагъанды, ызы бла Меркеде онжыллыкъ школда билим алгъанды.

Малкъар халкъ тарыхлы ата журтуна къайтхан жыллада  жюзле бла жаш адамла билимге талпыннгандыла. Аланы араларында Зейтун да болгъанды. Ол1957 жылда  Къабарты-Малкъар къырал университетни тарых-филология факультетини орус тил бла адабият эм малкъар тил бла адабият  бёлюмюне кирип, аны айырмалы бошагъанды. Ызы бла «Коммунизмге жол» газетни литература къуллукъчусу болуп ишлегенди. «Романы Галины Николаевой» темагъа диссертациясын жазып, 1967 жылда  Бакуда илмуланы кандидаты деген атха тийишли болгъанды.

Солууларын тыйып тынгылагъандыла

Толгъур улуну илмугъа итиниулюгю аны бла чекленип къалмагъанды. Ол Москвада 1987 жылда «Формирование социалистического реализма как художественно-эстетической системы в литературах народов Северного Кавказа» темагъа кёре доктор диссертациясын къоруулагъанды.  Аслам жылны ол университетни орус литература кафедрасына башчылыкъ этгенди, ол кафедраны профессору болгъанды. 1998-2007 жыллада уа КъМКъУ-ну малкъар тил бла адабият  кафедрасыны таматасы эди. 

Университетде ишлеген жылларында аны къолунда кёп студент окъугъандыла, ол санда малкъар жашла бла къызла. Аланы эслеринде Толгъурланы Зейтун бийик билимли, тюзлюкчю, къайгъырыулу педагогча къалгъанды. Биргесине уруннганланы эслеринде болур аны жорукъланы къаты тутханы, кёз къарамларын тюрлендирмегени, акъгъа акъ, къарагъа къара деп айтыргъа базыныулугъу да.

Хамитни жашы Зейтунну лекциялары уа энчи темадыла. Баям, аллай дерслеге дунияны эм даражалы вузларында тынгыларгъа боллукъ эди. Бир заманда кеси кеч къалмагъан, студентлеге да кечмегенди заманында жерлеринде табылмагъанны. Бир да кёрмез эдинг ол лекциягъа къагъыт алып киргенин, алай  академиялы эки сагъатны ичинде аны айтыр, сейирсиндирир заты кёп болгъанды.

Жазып башлау

Жазып Толгъур улу жаш заманындан башлагъанды. 1961 жылда жер-жерли газетледе аны хапарлары чыкъгъандыла. «Айыуташ» деген биринчи  китабы былай алып къарагъанда, ол кезиуде тёрели темагъа, немисли душманла бла къажаулукъгъа жораланады. Алай мында жазыучу андан теренирек сюжетни чыгъарыргъа излейди. Эсли окъуучуну  кёзюнден ычхынырыкъ тюйюлдю полифония сюжетни къуралыуу. Суратлау белгиле чыгъарманы кесини заманына бютюн къыйматлы этедиле. Чыгъармада прозада ол кезиуде тюбеген юлгюле сакъланнганлыкъгъа, мында жангыча оюмлау, суратлау амалла, алыкъа бир кесек къарыусуз эселе да, сёзсюздюле.

Усталыгъыны ёсюую

Зейтун  адеп-къылыкъгъа энчи сакъ кёзден къарагъанды не заманда да. Ол аны чыгъармачылыгъында да эсленмей къалмагъанды, магъаналы жерни алгъанды десек окъуна, жангылмазбыз. Хапарларында, романларында  Толгъур улу таулада жашагъан элли адамны, миллет интеллигенцияны келечилерини энчиликлерин толу кёргюзтгенди. Тилини байлыгъыны,  айырмалы эстетика кёз къарамыны, жашау чюйреликлени ачыкълай билиуюню  хайырындан ол чыгъармала халкъ сюймекликге тийишли болгъандыла . «Ханифа», «Эрирей», «Акъ гыранча», «Къызгъыл кырдыкла»  –  быланы окъуй, биз усталыгъыны ёседен ёсе баргъанын кёребиз.

 Аны фахмусуну, закийлигини бир магъаналы шарты – ол жашау чюйреликлени суратлап, ызындан а кесине, окъуучусуна да соруу сала билгениндеди. «Къызгъыл кырдыклада» аллай соруула асламдыла. Ата журт, ёз жеринге сюймеклик, кертичилик, сатхычлыкъны тамыры, ата-анагъа табыныу, намыс-сыйны сакълау – была барысы да жазыучу бла бирге окъуучуну да сагъышландырмай къоймайдыла. 

Толгъурланы Зейтун бу чыгъармада, башхаларындача, хар сёзюне, хар къурагъан сыфатына жашырын, экинчи магъана береди, белгиле уа (ала уа асламдыла, кёбюсюнде къарачай-малкъар фольклордан алыннганла) аны магъанасыны теренлигин, кёп ызлылыгъын кёргюзтедиле. Айтыргъа тийишлиди, повестини фабула ёзегинде болгъан жашау, ниет чюйреликле бюгюнлюкде да жерлерин тапханлай турадыла.

Унутулмазлыкъ сыфатла къурай

Миллет литературалада 80-90-чы жыллада  аслам уллу чыгъарма дуния жарыгъын кёргендиле. Ол повестьлени бла романланы авторлары  кеслерини жигитлерини болушлукълары бла сёзлерин халкъгъа эшитдирирге излейдиле, жашау къурамына башха кёзден къарарча, хар этилген ишни адеп-къылыкъны элегинден ётдюрюрча да.

Ол жаны бла биз юлгюге Зейтунну романларын да келтирирге боллукъбуз. Аланы хар бирине газет материалда эс бурурча амалыбыз болмагъаны ючюн  бир ненчасында тохтаргъа излейбиз. «Кёк гелеу» романны (КъМР-ни Къырал саугъасы аны ючюн берилгенди)  сюжетини ёзегин ёксюз жашчыкъ Кърымны ажымлы къадары къурайды. Мында жазыучуну баш борчу инсанны жюрек кючюн, хар жигитни къылыкъ энчилигин жашауда тюбеген болумла бла тенглешдириудю, адамны туугъан жерини тамырындан айырылыуундан чыкъгъан заранны кёргюзтюудю. Романны  юсюнден айта, профессор Кучукланы Зухура не уллу халкъланы адабиятларында да  тюбемегенме мен ананы быллай кючлю, терен сыфатына деп жазгъанды статьяларындан биринде.

Толгъур улугъа эки дунияны ёмюрлюк къаршчылыгъына философия кёзден къарап ачыкълау бек магъаналыды, ала аны чыгъармаларыны танышыулу белгилеридиле. Жазыучу  хар заманда бийик эстетика юлгюлени бла  тин жарлылыкъны, огъурлулукъну бла огъурсузлукъну къажаулукъларын  чертеди. Ол сахнагъа чыгъаргъан башха-башха жигитле уа, саулай алып айтханда,  ахыр эсепде бир затны излейдиле – жашауну магъанасын ангыларгъа эмда аны хар бирин кесича билирге.

 «Кёк гелеуню»  ызындан чыкъгъан «Акъ жыйрыкъ» роман Толгъур улуну жаланда кесини чыгъармачылыгъында угъай, саулайда малкъар прозада жангы сёз болгъанды.  Бу чыгъарма окъуучугъа Толгъур улуну – философну – эстетика фикирини, философия кёз къарамыны, оюмлау хунерини айырмалылыгъын толусунлай баямлагъан юлгюдю. Аны сюжетине сингдирилген мифологемаланы болушлукълары бла жазыучу даулашланы, дауланы тамырларын, бусагъатдагъы жалгъан кёз къарамланы ачыкълайды.

Тарыхха терен кире

 2014 жылда уа ол юч китапдан къуралгъан «Хутай» деген романын жазып бошагъанды. Анда Занкишиланы Хутайны (ол баш жигитиди) сыфатыны болушлугъу бла малкъар халкъны тарых жоллары ачыкъланадыла.  Чыгъарманы жазгъан жылларында Зейтун таулу эллеге жюрюп, билгенледен хапар соруп, алай жарашдыргъанды сюжет ызны. Ол энчилиги этеди аны бизге  жууукъ, бютюн ангылашыныулу да. Не десек да, алай жазыучу миллети бла бирге болмаса, аны жарсыууна тюшюнмесе, къууанчын билмесе, ол солугъан хауаны татмаса чыгъармачылыкъ хазнасы да, жалгъан журунча, тийишли жер алала болмаз.

Къатлап айтыргъа сюеме, Толгъур улуну  чыгъармачылыгъы бары да малкъар халкъны тарыхлы жолуну кюзгюсючады.  Аны хапарларында бла романларында кётюрюлген соруулагъа жууаплай, хар адамны кесине энчи жашау дерс чыгъарыргъа, юйренирге, тюзелирге онгу барды. Белгилисича, къайсы адабиятны да керти къыйматы окъуучуну халкъ оюмгъа, халкъ сезимге, халкъ жашаугъа терен тюшюндюрюудю. Ол борчланы тамамлыкъларын биз Зейтунну жазгъанларында толусунлай кёрюрге болабыз.

Уллу адабият байлыкъ

Не жаны бла да фахмулугъу болгъан инсанча, Толгъурланы Зейтун миллет суратлау сёзюбюзню бийик даражагъа кётюргенича, Шимал Кавказны адабиятында эстетика кёз къарамыны айныууна да айтып-айтмазча уллу къыйын салгъанды. Ол 300-ден артыкъ илму статьяны, онбеш монографияны эм республикалы школларына бла вузларына методика дерсликлени авторуду. «Заман бла литература», «Малкъар проза», «Литератураны теориясы», «Отарланы Керимни лирикасы», «В контексте духовной общности», «Эстетика кёз къарам» эм дагъыда кёп башхала  аны бийик хунерин угъай, дуния даражалы закийлигин кёргюзтген, уллу адабият тинтиуледиле.

Жазыучу, КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Шауаланы Хасан алгъын жыллада былай жазгъанды: «Насыплыды Зейтун, халкъ намысын кёреди, адамла аны тенглигин излейдиле, алимле билимине уллу багъа бередиле. Толгъур улу, ол затланы биле тургъанлай, кесин бирсиледен ёрге бир заманда да салмайды», - деп. Хау, хар ишдеча,  чыгъармачылыкъда, адамгъа кесилигин, энчи хатын къорууларгъа уллу кишилик, батырлыкъ да керек болады. Зейтуннга да тюшгенди бирде къаты болургъа, кюйсюзлюкге чыдаргъа да, алай миллет кюйюзню суратын согъуу уллу иш бла кюрешген инсан ол затлагъа кесини жюрегин бир заманда да басынчакълатмагъанды, нек дегенде, аны излемлери, итиниулери башха эдиле. Тюзлюкню жолунда сюеле билген а керти насыпды деп базынып айтыргъа боллукъду.

Ыспас туудургъан жигерлик

2009 жылдан башлап Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну малкъар адабият секторуна таматалыкъ этгенди. Айтыргъа тийишлиди, ол бу махкеме бла байламлыгъын университетде уруннган  жылларында да юзмегенин. Мындагъы архивле жазыучуну ишлерини тутхучлу, энчи мурдорларын къурагъандыла. Аны хар чыгъармасында фольклор белгиле, сюжетле, биз барыбыз да билгенибизча, асламдыла, ала барысы да авторну тохтаусуз ишлеуюню, излеуюню эсебидиле. Буруннгулу римли тарыхчы эм жазыучу Плиний кесини заманында «бир кюн да ётмесин бир тизгин жазмай» дегенди. Ол жорукъну Толгъур улу да жашагъан къадарында бек къаты тутханды. Аны къой да, сохталарын да ол тюрлю низамгъа салгъанды: аны башчылыгъында14 кандидат диссертация бла 3 доктор диссертация къорууланнганды.

Бизни тынгысыз заманны толу суратлап, чыгъармачылыгъында кёп сорууларыбызгъа тийишли жууапла берип, этген ишлери бла халкъыны жашауун иги жанына тюрлендирирге излеген, инсанлыгъын, жазыучулугъун да ёз жерини игилигине къурман эталгъанладанды Толгъурланы Зейтун. Аны малкъар литературада тийишли бийик жерин белгилей, КъМР-ни халкъ поэти Зумакъулланы Танзиля «Халкъыбызны закийи» назмусунда Зейтун бек сюйген керти сёздю, халкъды дегенди. Профессорну битеу жашауу, къыйырсыз-чексиз чыгъармачылыгъы бу оюмну даулашсыз шагъатларыдыла.