КЪАСБОЛАТНЫ КЪЫЗЫ АРИУ МАРИЯМ

Къасболат Бахсан ауузунда,  саулай Къабарты-Малкъарда окъуна аты иги бла айтылгъан ишден къачмагъан, къолайлы кишиледен эди. Эринмей, талмай кюрешгенди уллу юйюрюн кечиндирирге. Октябрь революциягъа дери, онг чыгъып, кеси тенгли бир къауум кишича  шахарда аш юй ачханды. Ол заманда анга харчевня дегендиле. Къолайлары болгъан таулу кишилени бир къаууму бу гитче шахарчыкъда бек ариу орамны бир жанын толтургъанларын бюгюн да ёхтемлик бла айтадыла билгенле, эшитгенле. Къасболат бла эки жашы элде мал тутуп, аладан союп келтирип тургъандыла харчевняларына. Ханбийче бла жете келген къызлары да уллу болушлукъ эдиле ол ишде. Ата эгечлери юйретип, аш этерге адам излетмегендиле сабий къызчыкъла.

Ариу эдиле Къасболатны къызлары, алай насыплары уа жокъ эди дейдиле бюгюн аланы таныгъанла. Къырал тюрлениуле, кёпленича, аланы къадарларын да жангыдан жаздыргъандыла, алай… къара шакъы бла.

Жашауну излемине кёре, дуния тюрленип башлагъанда, ишчи адамланы барысыча, власть уруннганнга онг берирге айтханына Къасболат да къууаннганды. Малындан юлюш да чыгъаргъанды жангы ара мюлклеге. Аны оноугъа да тутхандыла жангы оноучула ал заманда. Къасболатны сыфатлары кёз къаматхан къызларын ол заманны уллу къуллукъчулары Москвагъа окъургъа да ийгендиле.

Мариям, къызланы таматалары Нальчикге къайтып келгенде, тиширыуланы ишлерин къурап, жетишимлери бла кёп жерледе айтылгъан кийим тикген ателье ачхан эди. Асият доктор болгъанды, ол больницаны жукъгъан ауруулагъа бакъгъан бёлюмюнде ишлегенди. Марзият а сатыу-алыу жаны бла окъугъанды. Анга элледе тюкенле ачып, аланы ишлерин къураргъа буюргъандыла.

«Къасболатны къызы ариу Мариям» деп айтылгъан, халкъ ауузунда жюрюген жырны иеси Мариям ол Москвада окъууундан къайтхан биринчи кюнлеринде тюбегенди жашау узуну жюрегин алгъан жангыз сюймеклигине. Ахмат да жангы къырал ючюн инсан урушха кирген, артда да къуллукълада сынала келген хайт деген жашладан эди. Ала биринчи кере бир бирни партия жыйылыуда кёргендиле. Ол кюн аланы къарамлары тюбеп тохтагъанда, ангылагъан эди Ахмат андан арысында ол Мариямсыз жашау эталмазлыгъын.

Къасболатха келечиле келгенде, жашауун жаланда аны бла байларгъа сюйгенин терен ангылап эди Мариям. Анасы бла таша ушагъында да жашырмагъанды аны. Ахматны ол заманда эсине да келмеген эди бир кюнде бир аны кесин да, жангы властьха жаны-къаны бла берилген къайын атасын да, кулакса, къачан эсе да бирде харчевня тутханса деп, жокъ этериклерин.

Жаш адамланы тойларын битеу да ол заманны къуллукъчулары жарытхандыла. Хар замандача, зарлыкъ аланы ол биринчи къууанчлы кюнлеринде окъуна жол ызлап башлагъанды экисине. Кёзге уруннган эки ариу жаш адам насыпларын букъдурмагъандыла. Аны уа кечмейдиле. Кечмейдиле насыпны жюреклери такъырла. Ол заманда, бюгюн да алайды. Айхай, ала иги да кёпдюле насып юлюшлерин тапханладан, аны излегенледен да.

Алагъа къызчыкъ туугъанда, жангы оноучуланы хар бири да, кёзбаулукъ кёзлерин байлап, кеси саугъасын хазырлап, келип алгъышлагъандыла сабий къууанчын биринчи кере сынагъан ата-ананы. Жашау сынауу болгъан Ханбийче, Мариямны анасы, алдан окъуна этгенди къоркъуу таматаланы бу эки жаш адамны къадарларына алай эс бургъанларына. Ала уа Мариямны ариулугъун, терен эр киши акъылын, аны баш иесини жигитлигин, ётгюрлюгюн кётюралмагъандыла.

Къызына эки жыл да болгъунчу, хуна артындан атып ёлтюргендиле халкъ жигити Ахматны. Аны ким этгени белгили болмай къалгъанды, алай а не жерде да, не болумда да тюзлюкню кёзюне айтханны кеси жаяу жолу, къысха жолу болгъанды, башхаланы алларында уллу да, кенг да жолла жатханларында.

Биринчи Къасболатдан башлагъан эдиле, жамауатны кесине тынгылата билген, аны жакъларыкъ, халкъына багъана болуп сюеллик киеую Ахмат жоюлгъандан сора. Аны, къачан эсе да харчевнянг, кёп малынг, отлау жерлеринг болгъанды дегенни айтып, бир къыш кече тутуп кетгенлеринде, Ханбийче, тынчлыкъсыз тангнга чыгъып, ол элкъурут жыйынны тюлкю таматасына тебирегенди.

Ариу тюбегенди анга Къашха, ариу айтып, сабийлеринги атасы ингирге юйюне къайтырыкъды деп, жюрегине сабырлыкъ да салгъанды. Алай ол, алай айтырны аллында, тутхан кечелеринде окъуна аны шахар къыйырында ёлтюрюрге буйрукъ берген эди. Эртте жомакъдача, бёрюлени, хыйлачыланы заманлары эди ол. Бек уллу жарсыу а – аллай кишини къабыры къайда болгъанын билалмай айланнгандыла жашлары Акат бла Шамайыл. Артда, билгенде, кече бла барып къазып, чыгъарып, туугъан элине элтип, шагъатсыз асырагъандыла эски къабырлада.

Аны билипми, билмейми, жашланы экисин да сибирьлик этген эди Къашха. Ызы бла Мариямны, кулакны къызыды деп, ишинден кетергендиле. Аны ызындан тюшгенлери баям эди. Ол заманда, анасы тюзетип, сабийчигин да кёкюрегине къысып, кече бла жол кёллю болуп, Бештауда танышларында букъгъанды Мариям. Къасболатны бирси къызлары уа, Асият бла Марзият, аналары Ханбийче бла бирге Къумукъгъа къачхандыла. Анда къызла экиси да къумукълу жашлагъа баргъандыла.

Мариям кёп турмагъанды Бештауда. Анда дарман суулада аны кёргенле, артха къайтханлай, Къашхагъа аны юсюнден билдирликлерин жюреги бла сезип, Москвагъа къачханды. Баям, анда, ол уллу шахарда бугъаргъа, эрип кетерге умут этгенди. Артда билгенди ол аны излей экинчи кюн жетгенлерин ол фыргъауунла.

Москвада кеси бла бирге окъугъан оруслу жашха, Андрейге, тюбеп, болумун айтханда, ол аны кесини фатарында букъдуруп тургъанды. Ол жашны адамлыгъына бюсюреп, анга барып, тукъумун да алышханды Мариям. Къызына да жашчыкъ къошулуп, тынчлыкъсыз болса да, басымлы жашап башлагъанлай келгенди алагъа Къашханы тутулгъан хапары. Ол тюзлюкге кёпле кёл кенгдиргендиле, аны юсюнден эшитдирип айтмасала да.

Къарындашларындан бири, Шамайыл, сау болгъанын, Акатны уа Сибирьни сууукъ жери алгъанын да ол кюнледе билгенди Мариям. Андрей, къагъыт жазып, аны табып, кесине чакъырып, экисин да чексиз къууандыргъанды. Къайынын ол бир агъач комбинатда тохтатханды ишге. Артха къайтыргъа къоркъуу болмагъанын эски танышларына жазып билгенинде, билген Аллахды, кече кёз къысхан болмаз Мариям. Къарындашы да алай. Жай келип, солуу кезиулери жетип, Къумукъда аналарын, эгечлерин кёрлюклери, ата журтха бирге къайтыр умутлары къууанч тыпырлы этип тургъанлай, Уллу Ата журт уруш башланнганды. Аналарын кёрюрге алай термилип тургъан Шамайылны бла Мариямны ол ариу муратлары толмагъанды. Ол толлукъ да болмаз эди.

Шамайылны бла Андрейни фронтха биринчиледен болуп чакъыргъандыла. Мариям а эки сабийин да алып, бомбала чачакъ этген темир жолла бла, бирде жаяу, бирде аланы кёрюп тохтагъан машина бла Дагъыстаннга жетгенди. Анда не анасын, не эгечлерин тапмай ол жыл чакълы тургъанды. Тукъумларын тюрлендирген, аман заман бугъуп жашаргъа юйретген адамланы тапхан алай тынч тюйюл эди бу халкъ кётюрюлюп тургъан заманда. Хаух фатар бергенлерине алданып, билимин хайырлана, школгъа устаз болуп тохтагъанды Махачкъала тийресинде ууакъ элледен биринде Мариям.

Кюнлени биринде эрттеден бери да жётели тохтамагъан, къарыусуздан къарыусуз бола баргъан къызчыгъы Лейляны шахаргъа келтирип, къаратханда, аны ёпке ауруулу болуп тургъанын айтхандыла Мариямгъа. Сора къызчыкъны аллай жукъгъан ауруулу сабийлени бакъгъан бёлюмде жатдыргъандыла. Гыржын къайгъылы болуп, сабийни ауругъанын алай оздургъаны ючюн кесине кечмей эди Мариям. Алай а аны не сайлау онгу бар эди?

Кюн сайын тюшден ингирге къызы жатхан больницагъа жол салыучу болгъан эди Мариям. Бир кюн а, сабийни саулугъун сорургъа аны бакъгъан врачны кабинетине кирген жерде, Асият бла бетден - бетге тюртюлюп къалгъан эди. Ётюп кетип, артха бурулуп, къарагъанында, ол да анга къарап тургъанын кёрюп, атхан эди Мариям кесин анга.

Ол тюбешиу къууанч бла бирге уллу ачыу да сынатханды Мариямгъа, ол анасыны ауушханын эшитгенди. Аны журтундан узакъдагъы къабырына барып, юч къызы да бирча жилягъандыла. Ол анда жангыз болмай, ыннасыны жанында гитче Лейлячыкъ да жатарыгъын къайдан билсин ол кюнледе Мариям? Ол ауруудан алыкъа дарман жокъ эди.

Таулу халкъны кёчюрюлгенин эшитгенлеринде, эгечле ачыу этгендиле, жарсыгъандыла. Аны аллында терсбоюн къуллукъчула жокъ этип къойгъан игилерин сагъынып, къадарны, къыралны да ангыламай, кюйгендиле.

Уруш бошалгъандан сора  Мариям Москвада юйюне келгенди, алай ол не бек алларына къарап турса да, не къарындашы Шамайыл, не баш иеси Андрей къайтмагъандыла андан.

Жангыз сураты къалгъан эди жигит Ахматны анда. Ол сурат аны биргесине айланнганлай тургъанды. Къарт да, къарыусуз да болгъанында, Мариям гитче суратчыкъда сюйгенини бетин кёралмай башлагъанда, жашы Сергей ол суратны уллу этип, аны отоуунда такъгъан эди. Андан сора Мариям Ахмат бла бошалмагъан ушагъын ёлюп кетгинчи тохтатмай тургъанды. Айтыр заты уа кёп эди аны, алай узун эди ол насыплы болуп туугъан, аны жылла бла, жолла бла, тюбешиу, айырылыу бла, насып, ачыу бла сынагъан жыйырманчы къазауат ёмюр.

Жатадыла бир бирден кенгде Къасболатны жырда айтылгъан къызлары бла жигер жашлары, аланы ата-аналары. Алай а Аллахны кючю уллуду, Ол керти дунияда аланы бирге этген эсе уа?