ЖЮРЕГИМ ТОХТАП КЪАЛГЪЫНЧЫ

Эр киши поэзия - эрлик сёзю эсе, сабырлыкъ эсе, улан сёзю. Тиширыу поэзия - ийменнген, уялгъан, алай а таза, ариу сёз; жашырын болса да, айтырын бютюнда терен, бютюнда ачыкъ этерге излеген, аталып, аты болмагъан, кесилип, чеги болмагъан, сюймеклиги, ачыуу да тынчайтмагъан сырла.

Ана тилибизде назму тизген  бусагъатда бир къауум тиширыу барды. Аланы бек алларында биринчи болуп, бир тюрлю бир кёзбаулугъу болмагъан, таза да, терен да сезимни иеси Зумакулланы Танзиля. Ол таулу тиширыуну ауазы бла жашырын сезимлерин – сюймеклигин да, инжилиуюн да, кюйгенин, жарсыгъанын да тизгинлеге салып, ариу къолларындан чыпчыкъ учургъанча, сёзлерине къанат берип, дуниягъа ийгенди,  бир эр киши да табалмаз сёзле табып.

Къайсын бу дуниядан кете тургъан мутхуз эрттенликде Танзиляны тиширыу къазауаты былай эди:

...Ол кюн кёрюндю манга

Жерни ырхы алгъанча,

Кесим туугъан журтумдан

Айырыла тургъанча...

Ол кюн кёрюндю манга

Жерни къарны бургъанча,

Журтум огъурлулукъдан

Айырыла тургъанча...

Мен не затла айтама,

Аузум къуруп къалмагъан!

Сен Малкъарны къадары,

Жырланнган, жарланмагъан.

Къажауларынг ёлсюнле,

Сен жырынгы бёлгюнчю,

Сен а ары бармагъын,

Ала бери келгинчи...

***

Жюрекни къычырыгъы, алгъышы да бирча кюйдюре, бушууну уллулугъун, теренлигин, кенглигин кесине сыйындыралмагъан, ол затха ийнанырыгъы келмеген,  анга тюшюнюрге къоркъгъан тиширыуну ауазы.

Тилейме сенден, не сюйсенг да эт!

Айлан, терс сёлеш! Башхагъа да кет!

Тёзюп турурма, тилей жашаудан:

 «Жашау, сакъла, – деп, – мындан амандан!»

Кетмей тур ансы сен бу дуниядан...

Неда:  

«Сюеме!» – деди сюйгеним,

Жарыкъ болдула юйле да,

Бу ариу тилге сукъланып,

Шыбырдадыла гюлле да.

Бу ариу, жан термилип, излеп тургъан сёз айтылгъанына гюлле да сукъланадыла, тилни ариулугъу уа бютюнда терен сезиледи, дуния да жарыкъ болады. Танзиля алайды: сюймеклиги да сюймеклик, алгъышы да алгъыш, тилеги да тилек болгъан, сёзю да кесине ёкюл излетмеген.

Мотталаны Светлана. Хаты, оюму да энчи. Малкъар поэзияны излем жолунда жолоучу. Кёп болмай аны «Шартла» деген китабы чыкъгъанды басмадан. Ол жазыучуну анасы Бегийланы Шарифагъа, халкъыбызны биринчи парашютист къызына аталгъанды. Жазыучулукъ жаяу жолчукъ бла жюрюгени баямды. Ма аллай, кеси теплеген жолчукъда  иги кесек атлагъан Светлана:

Сен – хаух иш – хаух назмучулукъ.

Болсанг да хаух – къыйын къуллукъ,

Тизгин да, сёз да шашхынла,

Жюген юзген бир айгъырла, – деп башлай эсе китабын, аны барлыкъ жоллары, кёрлюк, бизге кёргюзтюрюк жерлери да, жашил талалай, – жумушакъ, сюзюлгени тохтамагъан, булутла башында чапхан кенгликди. Дунияны кесине сыйындырып, сыйындырып да болалмай, поэзиягъа таяннган табийгъат поэмасы – атына да «Табийгъатны поэмасы» деп, алай аталып. Бу китапда, башха китапларындан да айырмалы, Светлананы ана сезими теренди, ачыкъды, тазады, жолгъа къарап тургъан аналаны жапсара, алагъа кёл эте, поэзияны алагъа къуллукъ этдире.

Озгъан ёмюрню 80-чи жылларыны аллында ауазын иймене эшитдирген Ахматланы Сафарият. Аны къалай эсе да аяз къанатландыра тургъан ариу къызча, назик да, къанатлы да поэзиясы. «Ай макъамы». Бешик жыргъа ушагъан бир хычыуун зат. Бешик жырны – ана жылыуундан толгъан жырны дунияда бек багъалы, сыйлы адамгъа – сабийге айтадыла. Сафариятны назмулары, аллай жылы да, ариу да жыргъа ушап, сюймеклик не тюрлю болса да, – ананга, баланга, сюйгенинге – аны шауданы бир болгъанын айтады.

Мен, къызгъан будайланы жырып,

Къолума гокка хансла жыйып,

Аллынга сабий болуп чабарма,

Юсюнге гюллерими чачарма.

Бийикден жулдуз алама деп,

Шинтикге минип, ёрге къарарма,

Узунчач къызчыкъ болама деп,

Жаууннга жалан башлай чыгъарма.

Хар бир тизгин – ким да сюйген, ким да сынагъан, иги кесекни къарап турургъа сюйген ариу сурат.

Джангоразланы-Глашланы Лиза ачыкъ сезимли, жарыкъ сыфатлы назмуланы авторуду. Ол бабугентчи къыз озгъан ёмюрню 80-чи жылларында айырмалы назмулары бла къууандыргъан эди сынаулары болгъан жазыучуланы окъуна.

Жарсыдым, къыйналдым, жилядым,

Къар эрип баргъанын кёргенде.

Ма алай эригенди жаным,

Сен кетип къаллыкъны билгенде.

Жаз башы эшикни къакъгъанын

Эштмедим, сангырау болгъанлай.

Жулдузну да жарыкъ жаннганын

Кёрмедим, мен сокъур болгъанлай.

Сюймеклик, аны барлыгъы, жокълугъу да сынаудула. Бютюнда жаш заманынгда. Артда ангылайса, ол, эрип къалмаса да, эсгериулеге кетип, жюрекни жаланда андан сора бир кесек тынчайтханын. Ары дери уа сюйдюреди, кюйдюреди, кеси да танымагъан, кёрмеген кимге эсе да дау айтдырады:

Чакъгъан терек кюл болгъанда,

Жарсымадынг, ийнанмадынг сен.

Жюрек жарам ачытханда,

Дары-дарман болалмадынг сен!

Насып кюню уа кимни да кюнлюдю, жылыды, жарыкъды, гюллюдю. Назмучуну – бютюнда. Андан атагъан болур Жангоразланы-Глашланы Лиза биринчи назму китабына «Кюн – хар назму тизгинимде!» деп, алай ариу.

Жулдузлача жарый кёзлеринг,

Чапыракъ шыбырдау – сёзлеринг,

Сюймеклик ийнакълай жанымы,

Мен насып тангымы таныдым…

Тансыкълакъ да бийлеп жанынгы,

Сен келесе манга ашыгъып.

Ол жигит жюрегинг – къанатлы,

Сен кесинг а – желден терк атлы!

Айхай да, жигитди сен сюйгенни жюреги, айхай да, къанатлыды ол, терк атлыды! Алай болмай амалы да жокъду! Башха тюрлю болса, сюерми эдинг аны, къарармы эдинг аллына бата баргъан кюнню къызылы жарытхан жай ингирледе, акълыгъы айны окъуна эритген къыш кечеледе? Назму кёлюнгю кётюреди, жангы насыпны жаратылгъаны бла къууандырады жюреклени.

Неда ма бу назму:

…Булбул а,

Манга къарай, ышарады:

– Ийнакълачы!

Ийнакълачы!

Ийнакълачы! –

Деп жырлайды.

Керекмиди быллай акъ назмуда чекле, мардала?! Созайланы Ахматны назму кёлюн къайтаргъанча, аны къатлагъанча, ол жарыкълыкъгъа тиширыу жумушакълыкъны къошханча, жырлы айтыула:

Кюн – бийикде,

Мен а – жерде,

Къалай жууукъбуз

Бир бирге!

Кюн – бетимде,

Кюн – кёлюмде,

Кюн  – хар назму

Тизгинимде!

Башха назмусу уа Лизаны, назму тюйюл – суратды. Кёз аллынга кюн таякъланы кесинде букъдурургъа сюйген къызылдым-сары бетли жарыкъ агъач келеди. Алай, ол не жарыкъ болса да, жюрек, кесинг да билмей, не эсе да бир затха къайгъы этгенин сезесе эсинг бла:

Суу бойнунда къоюп кетди

Къол жаулугъун кюз арты.

Кёл башына жайып кетди

Алтын сёзюн кюз арты…

Суу бойнунда сюелесе…

Мен турама сагъышлы.

Сары чачлы кеч сюймеклик

Жууукъ этеди къышны…

Кеч келген сюймекликни арсарлы бети кёреме ол тынчлыкъ бермеген! Оюм этсенг а, аны жогъундан эсе бары иги болгъанын ангылагъан къыйын тюйюлдю. Алай болмаса, назмучу къызны лирика жигити кюз артыны алтын жарыгъында сюелмез эди суу бойнунда сагъышлы.

Гадийланы Зояны хар назмусу – жыр. Макъам иесиди Зоя, жюрек бла ётдюрген тизгинлеринде аны гыллыуун сакълайды. Аны алай нек болгъанын, къалай болгъанын да ангылатады кеси:

Тау суулары эжиу эте жырыма,

Бу ауузда кёп ариу жыр жазгъанма.

Ёхтемленип таулу къыз болгъаныма,

Жырларгъа да аны ючюн базгъанма.

Хар не да Ата журтдан башланады – насып, игилик, къууанч. Ол жокъда, ол узакъ болгъан ачы кюнледе кёргенди халкъыбыз бир бирни жарымагъан бетин. Ата журтда жашап, анга жыр этген а насыплыды – жашаугъа ыразылыгъын айтхан бла тенг.

Санга жырлайма бюгюн,

Бюгюн ариу жырланы,

Эжиу этелле манга

Таудан саркъгъан сууларынг.

Сюймеклик сарынла сала, ала бла жюрек жапсарыу таба, тапдыра, келеди назмучу-жырчы къыз. Къобуз тартыуу эшитиледи къулагъынга, бу назмуланы окъусанг:

Экибиз бирге такъмакъ болгъанбыз,

Жугъуучу ауруу жукъгъанлай.

Сен да сюесе, мен да сюеме,

Къалай турайыкъ букъгъанлай?

Халкъыбызда эрттеледен келген ийнар айтыуну жангыртып,  таулу тойланы бютюнда бек жарытхан къобузчу къыз Гадийланы Зоя жаш адамланы былай сагъайтады:

Сиз сюймекликни ыспассыз этмегиз,

Олду адамны жашатхан.

Сюймеклик деген – ол аллай затды –

Кёкде элия жашнатхан!

Сюйюлген кёзле алай кюлелле,

Башха кёзлеге ушамай…

Поэзия босагъадан артдаракъда атлагъанла Ахматланы Люба, Локъяланы Жаухар, Уяналаны Аминат... Быладан къайсы барыр таймай поэзияны жаяу жолчугъунда? Къайсы терилир башха уллу жоллагъа? Локъяланы Жаухарны назмулары алыкъына китап болуп чыкъмагъандыла басмадан, алай аны поэзия дуниясы кенг, тынчлыкъсыз да болгъаны газетледе, журналлада басмалана тургъан назму къауумладан да белгилиди.

Бир тёрт-беш, тогъуз-он назмуну окъусанг, не айтыргъа боллукъду ол поэзия дунияны юсюнден? Кёп зат. Хар назму да сезим дуниясыды – киши сёз къошмаса да, ол кеси айтады.  Локъяланы Жаухар:

Къайгъы бла некях этип,

Кетип бараса къоюп... – дейди да, сагъайтады: къайгъы бла некях этген – ол не бек ачытады деп келеди кёлюме, тиширыу бирлик тууады, аны къайгъысын жаярыгъым келеди. 

Жашамагъан – жангылмайды,

Бир сюймеген – ачымайды.

Жилямайма, жангылдым деп,

Сени къайдан таныдым деп.

Ариу сюйдюм, жомакъдача,

Ёзге насып излемедим,

Кесим – тейри жарыкъдача...

Башхаланы эслемедим…

Ол кёлкъалдымыды, кеси кесине тырманмыды? Башхаланы эслемей, жалан кеси насыбын эхчеген – ол тюшмюдю неда тюнмюдю? Мен ол чыракъны, ол жарыкъны тюбюнде тургъанда, не этдим – гюняхмы, сууапмы? 

Ким биледи, терс эсем да,

Сезимсинип, кеф эсем да...

Алай, келме, сюймей эсенг,

Кесим кибик кюймей эсенг...

Бу да бир тиширыу тюшюнюу. Садакъа тюйюлдю сюймеклик дегенча. Уяналаны Аминатны поэзиясыны юсюнден сёзюм энчиди. Ол да малкъар адабиятха озгъан ёмюрню 80-чи  жылларында келгенди. Аны «Герхана жибекле» деген назму китабы чыкъгъанды.

Терекле саргъалып,

Жашаудан, сагъышдан арыгъанча,

Чапракъла шош агъа эдиле жоллагъа.

Орамда уа эки ауана,

Ышанып, кирдиле

Ингирги шошлукъгъа.

Ол эки адам, ышанып, тасхалы шошлукъгъа киргенле – билмей тургъанлай келген иги хапарча, къууандырадыла. Ала жер юсюнде жашауну хорлар ачыу туумагъаныны юсюнден айтадыла.

Эрттенлик. Шош атхан

Огъурлу эрттенлик.

Жокъ жангыз бир булут

Кём-кёк кёк бийикде.

Кюн созады жерге

Герхана жибекле.

Кёзлерин ачдыла

Бахчада гюлчюкле,

Сабийчик, уянып,

Керилди бешикде.

Не сейир сабырлыкъ

Танг атхан кезиуде!

Ариу назму. Дунияны жангылыгъын, эрттелилигин да бир этип, жыргъа салгъан таулу къыз.

Жаз башы! Алай акъ

Чакъдыла терекле!

Мен сюйдюм

Жумушакъ гюлледен

Чачыма гюл къысым эшерге.

Мен сюйдюм

Ол женгил гюлчюкле

Чачыма акъырын тийселе...

Ахматланы Люба уа? Аны назму тизгинлери суратладан толуп, биринчи танышхан кезиуюнгде окъуна кеслерине тынгылатадыла:

Ай къанатын жерге тюшюрдю,

Сыйпады жилямугъун булут...

Неда:

Бузчачакъ жаулугъу жылтырай,

Къыш сыйырды жайны саугъасын...

Ай къанатын жерге тюшюрюп, булут да жилямугъун сыйпай эсе, ол кюймюдю, къууанчмыды? Дунияны саулай сыйындыралгъан, чеги болмагъан тала – адам жюреги, ачыйды, ол сансыз тюйюлдю. Ол сансыз болмагъанда уа, дуния да ачыйды. 

Къычырады шошлукъ

Къар алгъан элимде.

Жокъ манга болушлукъ...

Не болур кёлюнгде?

Сюйгени хапар билдирмеген, жолгъа къаратхан арсарлыкъ – андан къыйын зат болмагъанын Любаны лирика жигити да сынайды. Аны хар жашагъан адам да сынайды. Бу тизгинле, ол затны эсибизге салып, сансыз къоймай, алгъыш, тилек да туудурадыла: «Я амин Аллах, сюйгенлени бир бирге элтген жол къысха болсун!» – деп. Алай биз билебиз, ол жол не къысха эсе да, аныча узакъ созулгъан жокъду. Сюймеклик алайды.  

Кете эсенг – ахшы жолгъа,

Жокъду мадар къадаргъа...

Ата эсенг – терен къолгъа,

Насып сюйдю алдаргъа.

Кёрюнеди минг кюзгюде

Арабызда бир терслик,

Билалмады жол кёргюзте

Бизге сокъур сюймеклик.

Жашлыкъ дегенинг къалай сейирди: бир гитче терсликни да, кечерча болмай, минг кюзгю кёргюзтюп! Кеч келген сабырлыкъ жокъ, ауур акъыл жокъ, жаланда – итиниу, къанатла, акъ эсе – чиммакъ акъ, къара эсе да – къап-къара. Къалай ажымлыды жашлыкъ бла акъыл бирге келмегени бизге! 

Бар. Мени кюнюм батды,

Ангыламайса алгъынча,

Мен кёрдюм сени жанымча,

Жюрегим тохтап къалгъынчы,

Бар...

Тиширыу сёзню жумушакълыгъы, ажымлылыгъы, насып кёре, дуния игиликлени махтагъаны,  аны излей, сабийлерине, юйюрюне, къоншуларына, элине, жамауатына, сау уллу дуниягъа да тилек этгени прэзияны бютюнда бек жасайды.