Атларын эсибизде тутабыз, ёхтемлик бла сагъынабыз

Баргъаны. Аллы. 20-22 январьда басмаланнганды.

Азербайджанны къырал архивинде тюрлю-тюрлю вопросла бла байламлы Ханифа Меликованы Тагиев Гаджиге бла Баку шахарны губернаторунa жазгъан обращениялары бардыла. Аны хаты бек ариуду. Ол къагъытла бир тюрлю халатсыз жарашдырылгъандыла, ала уа Ханифа-ханум билимли педагог болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Ол къагъытланы Эфендиланы Салих тинтиуле бардыргъанда кеси кёзю бла кёргенин, андан сора да, Ханифаны къызы бла тюбешгенини юсюнден жазады.

Революциядан сора Ханифа тиширыуланы эркин жашаугъа чыгъарларына эмда Азербайджанда бла Орта Азияда аланы билимлерин бла культураларын кётюрюуге тири къатышханды. Бу жаны бла аны уллу къыйыны барды. Ол затны юсюнден Азербайджанны Илмула академиясыны член-корреспонденти Агамали Мамедов былай айтханды: «Ханифа-ханум мени окъутханды. Мен аны бла ёхтемленеме. Аны окъуучуларындан кёпле Азербайджанны белгили алимлери эмда жамауат къуллукъчулары болгъандыла. Мен аны къуруда игилик бла эсгергенлей турама. Ол бизге аналыкъ этенди. Хар бирибизни да кесини жюрек жылыуу бла жылытханлай тургъанды. Гимназияда окъугъанлагъа Ханифа-ханум, аналарыча, сюймеклик бла къарагъанды. Ол игиликни унутургъа къалай жарар! Ол педагог болургъа деп туугъан, уллу культурасы болгъан адам эди. Ханифа-ханум кёплени эслеринде аллай тиширыу болгъанлай къалгъанды».

Андан ары Мамедов «Азербайджанны тиширыулары» деген китапда: «Ханифа-ханум Меликова тийишли жерни алады. Бакуда «Азербайджанны историясында тиширыула» деген Музей-юй барды. Анда кёп сейирлик историялы материалла, суратла, журналла, газет статьяла, Азербайджанны бла Востокну тиширыуларыны билим бериуге бла культурагъа аталгъан съездлеринде аны сёлешиулери бардыла», - дегенди.

Черек ауузунда тенгизден 2000 метр бийикликде орналгъан Огъары Малкъарда Шканты деген бек бийик тау элчикде туууп ёсген гитче эм назик къызчыкъ артда азербайджан халкъны белгили жарыкъландырыучуладан бири болгъаны бек сейирликди. Эри Гасанбек Меликов бла бирге экиси да кеслерини алларына ёксюзлени бла жарлы эллилени сабийлерин окъутургъа деген огъурлу борчну салгъандыла. Ол затланы барысы да артда Азербайджанда билим бериуню, илмуну бла культураны айнытыуда уллу магъананы тутхандыла.

X. Меликова жашаууну ахырына дери арымай-талмай ишлегенди, эри Гасанбек Меликовну, ниет башчысыны эмда жарыкъландырыу ишде кёллендириучюсюню гуманист ниетлерин андан ары бардыргъанды. Азербайджанда аны бек сюйгенлери, уллу хурмет этгенлери да бошдан болмагъанды. Ол XIX ёмюрню экинчи жарымында бла XX ёмюрню башында историялы кезиуде айтып-айталмазча социо-культура феноменди. Азербайджан халкъны историялы эсинде Ханифа Меликованы аты сакъланнганлай турады эмда тёлюден-тёлюге ёте барады.

Шаханланы Тимур кесини «Краеведни запискалары» деген сейирлик китабында былай жазгъанды: «70-чи жылланы башында манга къонакъгъа азербайджанлы жазыучу Шамистан Алиев келген эди. Аны бери келиуюню сылтауу Ханифа-ханум Меликованы - Абайланы къызларыны жашаууну юсюнден кёбюрек билирге эди. Манга Меликовланы юйлери бла мен жууукъ адамларыча жашагъанымы билип келген эди ол. Битеу билген, эсимде къалгъан затланы барысын да айтхан эдим жазыучугъа, аны бла бирге Ханифаны туугъан жери Огъары Малкъарда Шканты ауулгъа барып къара деген эдим. Юч кюнден сора къайтып, ол манга уллу ыразылыгъын билдирип, анда кёрген сейирлик затларыны юсюнден айтханды. Андан кёп тюрсюнлю тау гюллени алып келген эди. «Аны туугъан жеринде ёсген бу гюллени мен Ханифа-ханумну къабырына элтип саллыкъма», - деген эди Алиев.

Былайда жазыучу Ш. Алиевге уллу ыспас этерчады. Ол Бакудан Огъары Малкъарда Шканты элге, Азербайджанда бир ненча тёлюню юйретген фахмулу педагогну туугъан жерине - этникалы бешигин кёрюрге деп келгени ючюн. Ол Ханифа Меликова жашаудан кетгенден сора, бери жарым ёмюр озуп алай келгенди. Ол ёлген заманда аны жууукъларындан киши да болмагъанды. Къысха жууугъу Абайланы Мусост Махачкъалада 1928 жылда ёлгенди. Алиев гюлле жыйгъан тау сыртлагъа Ханифа сабийлигинде хар кюн сайын да сейир этип къарап тургъанды, эрттенликде тийген кюн тау тёппелени жылтыратхан туугъан элини табийгъатыны ариулугъуна къууаннганды. Аны сабий жыллары башларын акъ булутла сылагъан, кёкде тау къушла учуп айланнган бийик тауланы къоюнунда ётгендиле.

Къызы Гарифа айтханнга кёре, анасы таулагъа бек тансыкъ болуп тургъанды, ол аланы кёрюрге сюйюп къыйналгъанды. Малкъар тарыны теренинде суху келген Черек сууну, бийик тауланы кёрюрге термилгенди. Къайда да, къачан да Абайланы къызлары Ханифа гитче туугъан журтуну юсюнден эсгергенлей тургъанды.

Малкъар эм азербайджан халкъланы махтаулу къызлары 1929 жылда 2 майда ёлгенди. Анга ол заманда 76 жыл бола эди. Аны асыраргъа жаланда Баку шахардан угъай, Азербайджанны башха шахарларындан бла районларындан да мингле бла адамла келгендиле. Аны алайлыгъына ол заманда алыннган суратла шагъатлыкъ этедиле. Кёпле кёз жашларын тыялмай, аланы къадарларында, азербайджан халкъгъа билим бериуде, аны культурасын кётюрюуде уллу магъананы тутхан адамны ахыр жолуна ашырыргъа келгендиле. Ханифа Асланбековна Меликова 1927 жылда пенсиягъа чыкъгъынчы, жарыкъландырыу жаны бла 57 жылны ишлегенди. Аны асырай туруп бардырылгъан митингде Азербайджан­ны Ара Толтуруучу Комитетини правительствосуну атындан Газанфар Мусабеков былай айтханды: «Бюгюн бу закий тиширыугъа хурмет эте, мен эки угъай, неда юч угъай, неда он угъай да, мингле бла сабийлени юйретген анабыздан айырылгъанбыз дерге сюеме. Халкъ битеу ол этген огъурлу ишлени, аны игилигин бир заманда да унутурукъ тюйюлдю». Аны юсюнден некролог, кёп тюрлю адамланы сёлешиулери эмда эсгериулери, бек аз тюбеген суратлары «Бакинский рабочий», «Вечерний Баку», «Коммунист» газетледе бла республиканы район газетлеринде басмаланнгандыла.

Ханифа Меликова азербайджан халкъны ниет жашаууну тарыхында унутулмазлыкъ ыз къойгъанды. Эри, айтхылыкъ адам, жарыкъландырыу концепцияны бла гуманист ниетлени мурдорун салгъан Меликовну ишин андан ары бардыра, Ханифа Асланбековна халкъны къолайы ючюн арымай, талмай ишлегенди. Эри бла бирге 35 жылны жашагъанды. Эки тауушлукъ къыз ёсдюргенди - Перини бла Гарифаны.

Тамата къызы Пери уллу билими болгъан, белгили жамауат-политика къуллукъчу Марданбек Топчибашевге эрге баргъанды. Гитче къызы Гарифа ахшы билим алгъанды, ол Бакуну школунда устаз болуп 45 жылны ишлегенди. Гарифа да, анасыча, бир ненча тёлюлени окъутханды. Гарифа-ханум жарыкъландырыуда кёп жылланы махтаулу ишлегени ючюн Ленинни ордени бла саугъаланнганды.

Мен Ханифаны гитче къызы Бакуда жашагъанын билгенимде, те­лефон бла сёлешип, аны бла тюбеширге сюйгеними айтхан эдим. Мен Къабарты-Малкъарданма, Эфендиланы Салихме. Мында университетни философия кафедрасында аспирантурада окъуйма деген эдим. Ол, манга тынгылап, былай айтхан эди: «Мен санга, малкъарлыгъа, тынгыларгъа къалай бек сюеме. Анам ёлгенден сора малкъарча сёлешип эшитмегенме, малкъарлыланы да кёрмегенме. Кел. Мен бек къууанырыкъма. Кесим да юйден ары-бери кетмей, сакълап турлукъма».

Таксиге минип, ол жашагъан Низами орамда 26-чы юйге келеме. Ючюнчю этажгъа кётюрюлюп, 48-чи фатарны эшигин къагъама. Мен Ханифаны къызы Гарифа-ханум бла алай танышхан эдим. Ол къара кёзлери бла къара шинли, субай санлы, ариу тиширыу эди. Сёлеше келгенде, бек билимли, кёп затдан уллу ангылауу эмда культурасы болгъан, интеллект жаны бла да терен акъыллы тиширыу болгъанын билген къыйын тюйюл эди. Эшта да, анга ол затланы барысы да ата-анасындан кёчген болур эдиле. Аны генотипинде азербайджан эм малкъар къан бар эдиле. Фатарында уа литературадан бла историядан китапла кёп. Китап шкафында Низамини, Физулини, Алекберни, Сабирни, Самед Вургунну, Наби Хазрийни, Мырза Ибрагимовну, А. Пушкинни, М. Лермонтовну, Л. Толстойну, В. Маяковскийни, С. Есенинни, Л. Твардовскийни, М. Шолоховну чыгъармалары, дагъыда тыш къыраллы литератураны классиклерини чыгъармалары салынып тура эдиле.

Гарифа-ханум, къарап-къарагъынчы, столгъа аш-суу салды, биз чай иче башладыкъ. Сора ол кесини тамата эгечи Перини юсюнден хапар айтып тебиреди. Эгечи М. Топчибашевге эрге баргъанын да айтды. «Мени киеуюм бек билимли адам эди, Азербайджанда белгили жамауат-политика къуллукъчуча, уллу намысы жюрюгенди. «Каспий» газетни да ол къурагъан эди. Газет орус тилде чыкъгъанды, аны редактору уа ол кеси эди. Революциядан сора, 1918 жылда, ол Франциягъа кетгенди. Эгечими туудукълары, аладан туугъанла да Парижде жашайдыла».

- Гарифадан ала бла байламлыкъ бармыды? - деп соргъанымда, былай жууап бергенди: «Алгъын письмола алып тургъанма, Марданбек бла Пери мени ары чакъырып тургъандыла, къонакъгъа кел деп. Мен а бу жыл санымда бараллыкъ тюйюлме дегенме. Арт жыллада аладан къагъыт алмайма. Байламлыгъыбызны тас этгенбиз. Билмейме, Пери бла Марданбек сау борлурламы. Киеуюмю гитче къарындашы Бакуда жашайды. Ол медицина илмуланы докторуду, профессорду, Совет Союзда белгили хирургду. Ибрагим Топчибашевни Азербайджанда тынгылы профессионал врачныча - хирургнуча биледиле».

Аллай сейирлик ушагъыбыздан сора, Гарифа-ханум манга атасыны бла анасы бек аз тюбеген юйюр суратларын кёргюзтгенди. Ала бирге XX ёмюрню башында сурат алдыргъандыла. Суратда Азербай­джанны айтхылыкъ адамларындан экисини ариу эм сагъышлы бетлери кёрюнедиле…

Гарифа-ханум эрге чыкъмагъанды. Ол Рауф Гаджиевни сабийин алып ёсдюргенди. Анга тынгылы билим бергенди. Артда ол белгили композитор болгъанды. 1970 жылда октябрьде ол Нальчикге келген эди. Аны башчылыгъында Жашил театрда Азербайджанны симфония оркестри концерт бергенди. Амфитеатрда адамла азербайджан халкъны бай музыка культурасына солууларын тыйып тынгылагъандыла. Гарифа-ханум атасыны, анасыны, эгечини бла киеуюню юслеринден хапар айта туруп, бек мудах эди. Эштада, аны эгечи Перини бла киеую Мардабекни юслеринден эсгериулери къыйнай болур эдиле.

Баргъаны боллукъду.