БЕК КЪУУАНЧЛЫ КЮНЛЕРИ

Салимни бек къууанчлы кезиую эгечи босагъадан атлагъан кюню болгъанды. Аны жарыкъ кёзлерин кёрсе, дуния жарсыуларын унутханды. Хау, жаланда эки адам киргендиле аны кенг жюрегине – жашы бла эгечи. Аладан жууукъ да, татлы да болмагъанды анга дунияда.

Ата-ана саулукъда сабийлиги ёксюзлей ётген Салимни жюреги жаланда Ханийге тартылгъанды толусунлай, анга ышаннганды. Сюргюнден къайтып, Ханийни иги таныгъанлы  жаяулай окъуна ётюп кетиучю эди ол жашагъан къоншу элге. Арт кезиуде, башы тёгерек айланып, санларына кеси эркин болалмагъанын сезип, сагъышлы олтуруучу эди уллу урушда къыралына хорлам келтирген солдат.

Элинде угъай, миллетинде да айтылгъан тукъумда туугъан эди ол. Анасы да – Чегемни игилеринден. Ариу башланнган сабийлигин жамауатны «къызыллагъа» бла «акълагъа» бёлюннгени бузгъанды. Не кючлю болса да, къарт атасы Шабаз ангылагъанды къыралгъа къажау барыу игилик келтирмезин. Алай бла алгъа «жашиллеге», артда «къызыллагъа» къошулгъанды. Амалы не? Ыстауатларын да ётдюргенди ара мюлклеге. Алай а андан не келсин – «акъла» келселе, «къызыллагъа» жакъ басаса деп жунчутуп тургъандыла. Юйюн окъуна кюйдюргендиле, ревлюционерленикилеге от салгъанда. «Къызылла» келселе да, ол бай-бакы болуучусун тюшюргендиле эсге. Ма аллай кюнлени биринде туугъанды Салим.

Тукъум тау тюбюнде уллу арбазны тёгерегинде орналгъанды. Ма ол себепден юйде тамата келин бла кичи келинни тюбешмей амаллары болмагъанды. Тамата – Бексада Бахсан жанында, Чегемде да онглуладан чыкъгъан эди. Кичи келинни – Радимханны къарындашы уа НКВД-да ишлегенди. Сюйюпмю, сюймейми, ким билсин аны? Ары ол замандагъы залимлени партияны аты бла къоркъутуп кийиргенлери да болгъанды. «Мени къарындашларымы тутдурургъа къол салгъан малгъунну эгечин  келтирмесенг, санга башха къызмы къуругъан эди бу беш ауузда?!» – деп ол ачыкъ сюелгенди къайынына. 

Ачыкъ урушда хорламазын ангылагъанда, Бексада жашырын кюрешгенди апсыны бла. Не бла да аны бетин айыплы этерге излегенди. Ол сыйпап кетген арбазгъа, аны къой, къартланы босагъаларына, халжардан мал кир келтирип атхан кезиулери окъуна болгъанды. Къалай-алай болса да, Радимханны жууаш къылыгъына тюшюнюп, къартла аны излегендиле жумушларына. Жашчыгъы Салимни уа кече биргелерине жатдыргъандыла. 

Радимханны экинчи сабийден ауурлугъу болгъанын эслегенде, бютюнда бек кюйюкленнгенди Бексада. Къайынына:

– Жашчыкъ, муну къойгъан кюнюнгде, сагъат озмай, отоуунга ариулугъу ауузда айтылгъан экиге айланнган эгечими келтирликме. Ийнан анга, – деучюсюн кёпле айтхандыла артда Салимге, Ханийге да.

Алай да болгъанды. Бир кюн Радимхан арбаз сыйпай тургъанлай, танг ата, Бексада къозутуп, бир сабий жашчыкъ жетип, аны чач эшмесин жютю бичакъ бла къыркъып, аллына атып кетгенди. Аны эшитгенде, чегемлиле бек чамланнгандыла, ол кюн окъуна тау бла аууп, къызларын артха алып кетерге тебирегендиле. Алай а алада да бар эдиле жаза бериуню усталары. Ала, болжал салып, Радимханны сабийден къутулурун сакълагъандыла. Алай болгъаныны ючюнчю кюнюнде арба бла келип, къызларын алып кетгендиле. 

Салим ол кюнню эсинде тутады. Ючжыллыкъ жашчыкъ алдан ангылагъан эди анасыны кетерин. Аны боюнундан къучакълап, сабийни андан айыралмагъанларында:

– Мен бу гюняхха кирмеге эдим да, ёлген окъуна этге эдим, – деген эди алыргъа келген тиширыу Буба.

– Не хапар айта тураса, ала мынга этгенни кёрмеймисе, сабийи бла халжар къыйырына къыстап? Мен да Аккай тюйюлме, эгечден туугъанны мында къоюп кетсем, – деп, ол уллу киши узалып, жашчыкъны анасыны боюнундан айырып, аланы тохтаталмай къарап тургъан ата жууукъларына сызгъан эди.

Салимни къолунда анасыны чач тюклери бла гюлмендисини къыйыры къалгъанын ол унутмагъанды. Халжар къыйырына угъай, аш юйге уа аны анасын Бексада чыгъаргъан эди, Мусосну эки отоуун акълап, келинни алай кийирейик ары деген сылтау бла. Акълагъан отоуларына ол кюн окъуна тапдыргъан эди ол экиге айланнган эгечин. 

Къагъанакъны ол кече сют ана излеп, Чыпчыкълагъа бергендиле. Мусос а таудан къайтхандан сора билгенди болгъанны.

Салимни анга бек жюреги къыйналыучу эди. Атасы къаты болса, не да башха тюрлю боллукъ суннганды ол. Алай а… эр кишини алдагъан къыйын тюйюлдю. Ким биледи, не болгъанын. Ыннасы саулукъда Салим ёксюз болмаз эди, ол кетгенде уа, тамата келинни аны кёрсе, кёзлерине къан чапханын кётюралмай, бирде халжарда, бирде къоншулада къала, алай жашап тургъанды. Ёге анасы аны къайгъысын бир кюнде да кёрмегенди. Кёрлюк эсе да, эгечинден къоркъуп, башын сыламагъанды. Олсагъат арбазны сабийден толтуруп, эгеч-къарындаш болуп жашагъандыла. Аппасы Салимни къошха алып кетгенде уа, Бексада да эркин солугъанды.

Аскерге чакъырмасала, баям, Салим таудан да тюшерик болмаз эди. Аскерге кете туруп, эгешчигин кёрюрге термилгенди, алай кёралмагъанды. Къызчыгъ а, атасына, анасына керек тюйюл эсе да, сюймекликде ёсгенди Чыпчыкълада. Киши сурамагъанды аны. Асыл Жюнюс бла Дарийна уа кесини сабийлеринден эсе анга сакъ болгъандыла, аманатлыгъын эсде тутуп. 

Ол аскерде къуллукъ этген заманда Уллу Ата журт уруш башланып, Салим аны аллындан аягъына дери сермешледе болгъанды. Жаланда бир кесекге солугъанды андан, жаралы болуп, госпитальгъа тюшгенинде. Майдалла бла, махтаула бла къайтханды ол. Къайтыб а… Ол кюнле эсине тюшселе, бютюнда бек жарсыучу эди Салим. Жюрегин аяргъа керек болгъанын  да билип тургъанлай, суууталмагъанды эсгериулерин.

Ол сюргюнде анасын излегенине кёпле сейир этгендиле – анча жылны сабийлерин сурамай тургъан тиширыуну излеп, Къазахстанда тапханды. Айтхылыкъ аппасы кесин сюйдюралмагъан атасы да анда жоюлгъанын билгенди. Анда айтхандыла эгечини Къыргъызстаннга тюшгенин да. 

Полинагъа уа Алма-Атада тюбегенди. Экинчи кере. Сейирди Аллахны иши – госпитальда аны бакъгъан врач Алма-Атада больницада ишлейди деп  эсине да келлик тюйюл эди Салимни. Уруш жаралары элтгендиле ары, бут шаугютюнде тохтагъан темир сыныкъ онг бермей башлагъанда. Полина бла шуёхлукъ алай башланып, сюймекликге ётгенин жаратмагъанла да болгъандыла ахлулада, алай анга оноу ким эталлыкъ эди, къыйыны кирмей турса бирини да ёмюр ёмюрге?

Алагъа алгъа Нина деп къызчыкъ, ызы бла Самат деп жашчыкъ туугъандыла. Насыплы эдиле. Шахардан узакъ болмагъан элде жашагъандыла. Салим, къой къошха таматалыкъ эте, жангы къумалы къойла жайып, махтау алгъанда, анасы бютюнда ёхтем болгъан эди. Ата журтха жол чыкъгъанда, бирге тебирегендиле юйге. Анасы Чегем жанына тартханды, Салим а туугъан элине ашыкъгъанды. Анда ата арбазында юйледен бирин къурап, жашап тебирегенлей, келинни урушда сууукъ ётген ёпкелери кеслерин эсгертип, солууу тыйыла башлагъанды. Ол артха кетерге сюйгенин айтханда, бек жарсыгъанды Салим, алай, не этгин, сабийлери да кесича ёксюзлюкде ёсерлерин сюймей, артха кетгенди.

Анда андан узакъ болмай, болжаллы фатар алып киргенде, келген эди къайын анасы, тырманы бла ача эшикни:

– Да, къууанып бара эдигиз да, мени да мында атып, нек къайтдыгъыз? 

– Анам, неди ол айтханынг?

– Къой, Полина, мен санга аллындан да айтханма, бу къара танымагъан абирек санга эр болмазлыгъын. Кючден жыйылгъанса фронтдан сау юйюнге, бу болумсузну чууунундан тутуп, жер этегине барып айланмасанг болмаймыды? Аллындан да айтхан эдим. Билип тура эдим баш уруп къайтырыгъыгъызны…

Быллай даула кюн сайын къайтарыла башлагъанда, Салим, жукъ айтып, араны бютюнда бек бузарма деп къоркъуп  чыгъып кетиучю эди. Юй адамыны ауазы уа, ызындан жетип, аны жапсарыргъа кюрешип тургъанды. 

Алай а, суу тамчы да тешеди ташны деп, бу къайтарылып тургъан хапар тынчлыкъсыз этип, сагъышлагъа кетип, кёп ашыргъанды кечесин жукъусуз. Бирде Полина танг атаргъа келсе ишинден, аны тёшекге кирип жатмагъанын, ол юйге киргенлей а, ишге ашыгъып кетгенин да кёрюп тургъанды. Сора бир жол сёзню ачыкъ этгенди:

– Анама кёлкъалды болма. Ол мени сакълап, манга къоркъуп, аллыма къарап тургъанды кёп жылланы, билесе. Сен а мени жашау нёгеримсе, от-окъ тюбюнде сыналгъан. Биригизни тюртюп, биригизни бери эталмайма, кеч мени. Сен журтунга тартдыраса. Манга уа сени журтунгу хауасы жарашмайды. Кесинг кёргенсе. Тыяргъа эркинлигим жокъду. Кесинг эт оноуунгу.

– Сабийле уа?

– Алагъа къайгъырма. Аталарын унутуп къоймазла. Миллионла бла ёксюзле ёседиле. Быланы уа аналары къатларында.

Салимни ашырыргъа ючюсю да бирге келген эдиле. Ол поездге  мине туруп, жашчыгъы боюнуна тагъылгъан эди да, аны не анасы, не атасы айыралмагъандыла.

– Бар, – деген эди Полина. – Жашынг сени сайлагъанды. Кесингча, иги адам этип ёсдюр муну. Къадар болса, бир заманда бир тюбеширбиз. 

Ол кюн эсине тюшсе, жюреги бек къыйналыучу эди Салимни кеси кёлсюзлюгю ючюн. Жашына уа ыразыды. Ол эгечине къагъыт жазып тургъанды. Ары бирге баргъан да этгендиле ала. 

Биринчи заманда ол жашчыкъны биргесине къошха элтип, анда тутханды. Къош нёгерлерине бек ыразы эди Салим – ала Саматны бек сюйгендиле. Кеслерини тансыкъ болгъан балалары ючюн да ийнакълагъандыла, къаймакъ ашатып тургъандыла.

Анга школгъа барыр заман жетгенде, къош тамата Илияс, ачыкъ сёлеше:

– Салим, билесе, юйде сабийи болмай, айырылып тургъан эгечим турады. Сенича кишиге угъай дерик тюйюлме аны берирге. Анга сабий, жашынга да ана керекдиле да, Аллах алай буюрса, тап боллукъ сунама, – дегенинде, Салим угъай деп айталмагъанды.

Ала ариу жашагъандыла бирге. Сабийге аман болгъанды Напий деселе, гюнях аллыкъдыла бирле. Кимден да ариу къарагъанды, ариу кийиндиргенди Саматны. Жашау нёгерге уа анга къарындашыны къызын берирге сюйгенди. Алай болса, кимге да тап келлик эди. Къыз да – ким да сукъланырча ариу, этимли.

Алай а Самат аны эгечге санагъанды. Ол башханы сюйгенди, юйге да сюйгенин келтиргенди. Жангы келин бла къайын анасы жарашмагъандыла. Напийни кюйюклениу къоймагъанды – ол жашын аны къолуна берирге хазыр тюйюл эди. Не гитче чурумну да уллу эте, аралары бузула баргъанын кёрюп, Салим:

– Сиз жаш адамласыз. Кесигиз эркин жашап да бир кёрюгюз, – деп, аланы ариу ашыргъан эди юйден. 

Тау шахарчыкъда отоу алыргъа да болушханды жаш юйюрге. Артда ала къонакъгъа келиучю болгъандыла. Туудугъу арбазгъа кирсе, андан уллу къууанч жокъ эди Салимге. Напий а къаш-баш тюйюп, къарындашына кетип къалыучу эди. Аны къоймагъанды эрттеден этген умуту. 

Аллай кюнледе Салим бютюнда бек излегенди эгечин. Онгу болса, барып, кёп хапар айтып кетиучю эди. Бирде эгечи да келгенди, ол бармай чырмалса. 

Сора олтургъандыла ала экиси да, иги танымагъан аналарыны, аталарыны юслеринден хапар айта. Аны былай иги адам этип ёсдюргенлеге ыразы эди Салим, аланы да эгеч-къарындашча кёргенди. Аналары аланы жюреклерине жол тапмагъаны, излемегени уа экисини да жашырында тургъан жараларынлай къалгъанды. 

Кеслерини эгечлерин, къарындашларын а Салим бла Ханий артда таныгъандыла, сюргюнден къайтхандан сора. Ол да иги эди ансы, Ханийни ким тыярыкъ эди жангыз билеги Салим дуниясын алышханда? Алыкъа ол жаш эди, эллиден энди атлагъан. Кеси да ол жыл санда кетгенди Ханий. Ала, анда тёре бар эсе, биргедиле. Ханийни да бек уллу къууанч кюню къарындашы босагъадан атлагъан кюню эди.