Гара сууланы дарманлыкъларын, тюрлюлюклерин ачыкълагъан ишле

Бюгюнлюкде Кавказ дарман суула битеудуния магъанасы болгъан къурортха санала эселе, ол ишде Александр Огильвини къыйыны уллуду. Ол Бештау шахарда бюгюн да ишлеп тургъан Курортология илму-излем къырал институтуну (алгъын Бальнеология институт) биринчи директору эди. Аны илму ишлеринде, жерни тешип, сууланы табып, тинтиулеринде сёз битеу Кавказны юсюнден баргъанды, айхай да. Къабарты-Малкъарны гара сууларыны дарманлыкълары, тюрлюлюклери да андан келедиле. Александр Николаевични юсюнден материалны врач-кардиолог А.Н. Глухов жазгъанды. Ол бизге сейир кёрюнюп, окъуучуларыбызны да аны бир кесеги бла шагъырей этерге излегенбиз.

Сууларыбызны дарманлыкъларын тинтиу а кеч – ХVIII ёмюрню экинчи жарымында – башланнганды. Айтханымча, аллай адамланы араларында биринчиледен бири Огильви эди,уллу къыйыны кесине жаулукъ этгенледен эди. Ол тындыргъан уллу ишлеге да къарамагъанлай, аны 1938 жылда жалгъан дау бла тухандыла, 1960 жылда уа, ёлгенден сора, реабилитация этилгенди.

ХХ ёмюрню ал жылларында Кавказ дарман сууланы баш управлениясыны баш борчларындан бири Нарсанада чыкъгъан, атына да «Нарзан» деп аталгъан сууну тинтип кёрюу эди. Аны не тюрлю суу болгъанын, дарманлыгъы неде болгъанын да тохташдырыргъа керек эди. Аны битеу Кавказ регионда чыкъгъан гара суулагъа тиежеги бар эди. Алай бла А.Н. Огильвиге «Нарзанны» неден къуралгъанын, къайдан келгенин, неллай бир болгъанын тохташдырыу, аны дарманлыгъын тинтиу буюрулады.

Къыйын иш эди ол бек. Кеси да 1905-1909 жыллада бардырылгъанды. Огильвини тинтиулери кёргюзтгеннге кёре, «Нарзан» гара эки тюрлю суудан къуралады. Бири – жерни жарылгъанлары бла жерни теренлеринден келген, кесини да химия затлары болгъан суу, экинчиси – бир тюрлю химия къатышлары болмагъанлай, жерни баш къатыларындан чыкъгъан суу. Ол суу чыкъгъан жерни башларында мекямла ишленипдиле. Ол эки тюрлю сууну да жоллары башха-башха тюйюл эдиле, ол себепден жерни жарылгъанларында ала бир бирге къошулуп, химия затлары болгъан суугъа ол ичги, тузсуз къошулуп, теренледен келген гараны химия кючюн къарыусузландыра эди, жауунла жаугъан заманлада уа, гараны кирлендирген окъуна эте эди. Гараны ма алай кирлениуюню хатасындан кюйген эди артда Огильви.

Гара шауданны таркъая баргъаныны сылтауун тохташдырыр ючюн Кронштадтдан суу тюбюне кириучюле чакъырылып, шауданны тюбю алай тинтилгенди. Огильви кеси да, суу тюбюне кириучюлени кийимлерин кийип, шаудан тюбюн кеси да къармагъанды. Борч а неде эди? Бек алгъа, жерни баш къатларындан чыкъгъан суу жерни теренлеринден чыкъгъан гара суулагъа къатышмазча этерге керекди. Ма ол амалны (жер тюбюнде плотина ишлеу) А.Н. Огильви тапханды. Ол 1908 жылда салыннганды. Аны орнатхан УКМВ-ны (Кавминвод Управленияны) баш инженери И.М. Пугиновха бойсуннган ишчиле этгенликге, ол ишлеге башындан аягъына дери башчылыкъны уа А.Н. Огильви кесини илмучу нёгери Н.Н. Славянов бла бирге этгенди. Бир тюрлю ётюрюксюз-омакъсыз айтыргъа боллукъду ол амал бюгюн-бюгече да адамланы саулукъларына жарап тургъан айтхылы «Мысты шауданны» сакъларгъа болушханын.

Ал кезиуледе суу бир тюрсгю келип тургъан эсе да, артдан-артха таркъая-къайтыша кетип, суу, биягъыча, кемирек бола башлады. Ол а, жангы суула излеп, шауданны тёгерегин кереклисинден кёп тешгенлерини хатасындан эди. Жаз башында шаудан суу иги да биле-биле кёбейген эте эди, кеси да кирленип, дарман кючю да къарыусузланып. Ол а жерни теренинден келген суу бла жерни баш къатыларында болгъан сууланы къатышханларыны хатасындан болгъаныны юсюнден алгъындан да айтылып тургъан оюмну кертилигине шагъатлыкъ эте эди.

Озгъан ёмюрню 20-чы жылларындан башлап, Кавказ дарман суулада санаторий-курорт мекямла кёпден-кёп бола барадыла. Алада кеслерине бакъдырыргъа, саулукъларына къаратыргъа сюйгенлени саны асламдан-аслам бола барады. Ол себепден а дарман сууланы излеу, ачыкълау, тинтиу борчла да салынадыла, суула бла багъыуну амалларын да кенгертирге керек болады. Ол борчланы тамамлау а Бештау шахарда къуралгъан Бальнеология институтну боюнуна салынады. Ол институтну тинтиулери битеу Кавказ тарафларына жарарча болургъа керек эдиле. Ол уллу эм сыйлы борчну тамамлар ючюн а 1925-1927 жыллада Нарсана тийрелеринде излеу-геология ишле кенг халда бардырыладыла. Аны бла бирге, жерни баш къатыларында болгъан суула къатышмазча, гара сууланы жерни эндиге дериден эсе теренирекледе излерге, табаргъа, тинтирге эм адамланы саулукъларына жарарча этиуню борчу да салына эди. 1927 жылда 7-чи тешикден жангы дарман суу уруп чыгъады. Ол кезиуледе уа Курорт ишле жаны бла V Битеусоюз конференция бола тура эди да, ол жангы суугъа «Доломит гара суу» деп, конференциягъа къатышханла жангы шауданны кесине да Огильвини атын атаргъа деген оюмну къабыл этедиле. Бу сууну химия затлары да кёбюрек эдиле.

Алай бла, Огильвини арымай-талмай ишлегенини хайырындан доломит эм сульфат къатышлары болгъан жангы дарман суула табыладыла эм хайырланыргъа бериледиле.

Бештау курортну даражалы курортха айландырыр ючюн жангы суула излерге керекди, аллай излеу ишлени къурар ючюн а иги кесек скважина (жер тешген быргъыла) салыргъа тюшерикди. Аны бла бирге Бештау тийрелени геология картасы да этилмей тура эди. Аланы барын да Огильви кеси тамамлайды, бар ишлени заманында эм тынгылы барыуларын жалчытады да, бир ненча жылны ичинде Бештау курорт Кавказ курортланы барындан да къолайлы курорт болургъа жетишеди.

Огильви Николай Александрович, башда айтханымча, аламат илмулу адам болгъаны бла бирге, ол ишни уста къурай билген да адам эди. Ол Россейни бальнеология обществосун къурауда да баш магъаналы жумушланы тамамлагъан адамды, Бальнеология институтну къурауда да Огильвини къыйыны болмагъанча уллуду.

Къабарты-Малкъар Республикабыз да Битеусоюз магъаналы курорт болуп тургъан эсе бир заманлада, анга да Бештау шахарда орналгъан Бальнеология институтну уллу хайыры тийгенди, аны къурагъан да, биринчи директору да Огильви эди. Аны къурагъан а алай тынч тюйюл эди. 1920 жылда урушда жаралы болгъанлагъа, башха саусузлагъа багъар ючюн къысха заманны ичинде Россей Федерацияны багъыучу-курорт жерлерини юсюнден РФ-ни Халкъ Комиссариатыны Советини оноуу чыгъады. Анда айтылгъанына тийишлиликде, Къызыл Аскерни эм Шимал Кавказны Ревкомуну болушлукълары бла, башха-башха жерледе болгъан курорт мюлклени бирге тийишдирип, санаторийле къураргъа керек эди. 1921 жылда Бештауда онюч минг бла жарым адамгъа багъарча къурорт санаторийле ачыладыла. Бальнеология институт ма аллай къыйын болумлада къуралгъанды.

Ол заманладан башлап, Огильви 17 жылны ичинде институтха башчылыкъ этгенди. Ол институтну биринчи бек магъаналы ишлеринден бири «Кавказ Дарман Сууланы сакълауну юсюнден Болумну» къабыл этилгениди. Москваны, Петроградны бла Бештауну араларында, кечеси болмай, кюню болмай, эринмей жюрюгенини хайырындан Александр Николаевич Огильви ол Болумну РФ-ни Саулукъ сакълау наркоматына къабыл этдиреди. Ма ол Болумну къабыл этилгенинден башланады Шимал Кавказда санаторий-курорт коллективлени къурау да. Ал жыллада Огильвини аслам кючю ма ол къурау ишлеге кете эди. Алай бла, къысха заманны ичинде институтну таза да билимли коллективи къуралып, анда физика лаборатория, сынау физиология лаборатория, радиология лаборатория, метеорология, санаторий-курорт тазалыкъ бёлюмле ачыладыла. Ала, бирден болуп, Шимал Кавказны курорт ишин къолгъа аладыла.

Биз кесибизни Шимал Кавказыбызны юсюнден айтып тургъанлыкъгъа, ол институтну лабораторияларыны, бёлюмлерини ишлери Азербайджанда, Эрменистанда, Абхазияда эм къыралны башха жерлеринде да дарман сууланы излеуге, тинтиуге эм къысха заманны ичинде аланы курорт-багъыу ишде хайырланып башлаугъа себеплик этгендиле.

Алагъа дагъыда Гюржюде, Уралда, Орта Азияда бардырылгъан тинтиу ишлени къошаргъа боллукъду. Къысхасы уа, бу институт этген ишлени хайырларын, къуруда Шимал Кавказда угъай, битеу уллу къыралда да кёргендиле.