Огъурлу ёхтемликде къагъыт бетге себилген тизгинле

Сынаулада адамлыкъны бла фахмулулукъну сакълай билиу  ол инсанны энчи сайлауу бола болур. Туугъан жерге термилиу да – ол къадарны бек уллу сынауларындан бириди. Ол къыйын сынауну ётгенледен бириди халкъ сюйген назмучубуз Къудайланы Маштай. Аны жашау эм чыгъармачылыкъ жолу игиликге деп урунууну эм тюнгюлмеуню юлгюсюдю. Аны юсюнден КъМР-ни халкъ поэти Беппайланы Муталип тынгылы материал жазгъанды алгъын жыллада, аны басмагъа хазырлап беребиз.

Аргъамакъ тулпарла кишнеген къыйырсыз, чексиз тюзледе, бийик тёппелеринде солургъа жулдузла къонуучу тауланы этеклеринде минг-минг жыл жашай келгендиле бизни ата-бабаларыбыз. Малла кюте, будай, зынтхы, арпа ёсдюре, кеслерини халал къол къыйынларын ашай, жетгендиле бюгюнлюкге, башха миллетле бла бирге, тюрк тилли халкъла да. Биз бек кёп ат жюрютебиз, алай барыбыз да бир ананы, бир атаны сабийлеричабыз. Аны юсюнден Къулийланы Къайсын бла Чингиз Айтматов болмагъанча бек тап айтхандыла: къаныбыз, тилибиз, табыннган къудуретибиз, динибиз да бир. Бизге аны бир заманда да унутургъа жарарыкъ тюйюлдю.

Ол аламат къарындашлыкъны, бирликни да бютюн игирек ангыларгъа, сезерге, тюшюнюрге болушады таулу поэт Маштайны жашау жолу, тутхан иши. Къудай улуну Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде бир къауум китабы къыргъыз, орус тилледе, кеси заманында тохтамай басмаланнганлай тургъандыла.

Маштайны бар тюрк тилли адабиятланы байыкъдырырча кёп аламат назмусу барды. Алай ала ол къойгъан дефтерлеринден ары-бери чыкъмагъанлай, атылгъанлай тургъанлары, сёзсюз, бизни, аны ызындан баргъан назмучуланы, жерге къаратырча шартды.

Тянь-Шань тийресинде 33 жылы ётгенди таулу поэтни, сюйген Чегеминден, Малкъарындан узакъда, кенгде. Алай къыргъыз жери, къыргъыз къудурети аны асыл сют анасыча сюйгенди, ийнакълагъанды. Ёз жашауунда 50 мингден аслам къой ёсдюрген андан сора жер жюзюнде жазыучу не хазна табарса.

Туугъан жерине тартылыу, табыныу, аны кёрюрге, къучакъларгъа термилиу, эштада, бизни таулулукъ къаныбызда, жаныбызда башха халкъладан эсе асламыракъ, кёбюрекми болур деригим келеди… 

Къудайланы Маштай «Жауун жаугъан кече жашлыкъны эсгердим» деген назмусун къайтарып-къайтарып окъуп турлугъунг келеди. Бу чыгъарма огъурлу, булутсуз, чууакъ заманыны сыфатына жазыучуну тансыкълыгъын, сюймеклигин, термилиуюню бийиклигин ачыкълайды. Хар окъуучуну да жюрегин жашлыкъны татлы ууахтысына къайтаргъанчады, анабыз ичирген сютлей, тазалыкъгъа, тазаланыулукъгъа чыгъаргъанчады жангыдан.

Не узакъда айлансанг да, не бек иги кёрсенг да сен кеси журтунгдан кенг жерде жашагъанланы ёз къарындашларынгыча къучакъласанг да, алай, жюрегинг бла уа кеси суу аузунгдаса. Нек дегенде, ананг от тиргизген от жагъасыны жылыууна жетген зат жокъду жер жюзюнде.

Алай палахланы, не уллу къыйынлыкъланы да, кишилигинги унутмай, кёлсюзлюкге къарыусузлукъгъа бой салмай, бар санга жетген гурушхалыкъланы ышарыу бла ашырыуда болур, баям, эрликни эм бийик ышаны.

Къаллай огъурлу ёхтемликде себилгендиле къагъыт бетге таулуну жигитлигин суратлагъан, бизде тауларыбыз болгъан къадарда жашагъанлай къаллыкъ, туудукъларыбызны сабанларын да жарыкъ кюн тюбюнде толкъунландырып турлукъ зынтхыны, фикирни, будайны урлукълары. Бошунакъгъа махтаныулукъ мындан кери. Бу «Мен таулума» деген назмуну хар тизгини таулуну батырлыкъгъа элтген атыны тепсей баргъан туякъларыны таурух жюрюшюдю.

Булутну юс терин саууп,

Жауун болуп, жерге жаууп,

Жазда-жауун, къышда-къарма:

Таула барда-мен да барма!..

Жалил Садыков Къыргъызстанны бек уллу поэтлеринден, драматургларындан бириди. Ол Маштайны кёп назмусун ёз тилине кёчюрюп, газетледе, журналлада басмалагъанлай тургъанды. Къудайланы Маштай Садыковну 50-жыллыгъына мени да нёгер этген эди ол уллу байрамгъа барыргъа.

Анда кеси кёзюм бла кёрдюм, сездим, ангыладым эки халкъны да адабият, маданият, санат жууукълукъларын: жюзле бла адам жыйылгъан уллу отоуда, шум-шумаллакъ болуп къалай тынгылай эдиле къонакъбайла хар Маштай айтхан сёзге.

Жанынг эрттеден тартдыргъан жеринги кёрюу. Ол заман кимни да эсинде къалырчады. Мен да унуталлыкъ тюйюлме бизни вагонлада ашыгъышлы келгенибизни Къазахстандан. Темир жолну келе таматаланы хар айтхан сёзлерин ач, кёп заманны ашарыкъ табалмай тургъан адам, ётмек бурхуланы жутханлай, эсибизге, кёлюбюзге ёмюрлеге унутулмай къалырча алалгъаныбыз, битеу санларыбыз ол айтылгъан сёзлеге кеслерин асыры бергенде, бар чархыбыз тынгылагъандан башха затны унутханлары… Кёчгюнчюлени эслеринден бусагъатда да кетген болмаз.

Аллай аламат кезиуню суратлаялгъанды Маштай кесини «Ургъуюкъ» деген назмусунда. Тёппесинде булутла жаратылыучу, жулдузла къонуучу ёмюрлюк къаяны ийилталгъанчады кесини аллына назмучулукъ фахмусу бла аламат поэт:

Ургъуюкъ, ийилчи бери,

Уппа этейим тёппенги.

Ажашып кетген, эрттеги,

Бир жашынгма да мен сени.

Чингиз Айтматов Къудай улуну уллу илхамлы фахмусун сезип, аны чыгъармачылыкъ ишине бийик багъа бичгенди. Маштайны Кыргъызстанда чыкъгъан китапларыны бирине ал сёз да ол жазгъанды. Мен сёзюмю ахырында Малкъарны, Къыргъызны да уллу поэтини юсюнден Чингиз Айтматов айтханы бла сизни шагъырей этерге сюеме:

«Кавказ кеси бешик жырлары бла къучагъында кёп акъылман ёсдюргенди. Бу жер болгъанды Мекка, Медина да, бийик илхамлы орус жазыучулагъа. Бери терк-терк келе тургъандыла Пушкин, Лермонтов, Толстой, Тихонов…

Бу сыйлы жерде ёсюп тебиреген гюлню юсюнде уя салгъан булбул а – малкъар поэзияды. Ол гюлню чапыракъларында жаратылгъанды Маштай да. Алай аны, чапыракъныча, юзюп, тургъан, туугъан тамырларындан алып кетеди къара жел къайгъылы кенгликлеге.

Болсада, къара жел аны не бек кёкге суууруп кюрешсе да, жуталмайды, гунч эталмайды. Кёк теренинде аны учуп баргъанын кёрюп, къысады кеси къоюнуна чапыракъны акъ булутчукъ (Ала-Тоодан Кавказгъа келген къонакъ). Аны болушлугъу бла тюшеди ол бир Жер-Суу Анасыны къоюнундан, бирси Жер-Суу Анасыны огъурлу къучагъына.

Отну, бир заманда да, мамукъ бла ёчюлталлыкъ тюйюлсе – жаланда жарыкъдан жарыкъ жана барлыкъды ол от. Тюз аныча эди Маштайны фахмусу да. Таулу жашны юсюне къыйынлыкъны ауур ташы аууп басса да, къысыр, гыйы ташны эки жарып, аны уллу илхамыны гюлю чыгъады, къудуретни жарыкълыгъына.

Кавказ бла Ала-Тоону къучакъларында ёсген Къудайланы Маштай, алайсыз да ёчюлмезлик от эди. Бизни къыргъыз жазыучула кеслерин иги жанындан кёргюзталгъандыла аны аламат, тамаша, таза ёнюн эшиталгъанлары бла, деберин кётюре билгенлери бла да. Маштай Кавказда туугъан эсе да, ол жюреги, ниети, фахмусу, къудурети бла да бизникиди!» - дегенди Чингиз Айтматов.