Маданият

1811 жылда 19 октябрьде Россейде Царское село деген ариу, жашил жерчикде (бусагъатда Ленинград областьда Пушкин шахар) окъуу юй - лицей ачылгъанды. Анга деп, Екатерина патчахны дворецини бир кесегин бёлгендиле. Александр I, патчах тахтагъа олтургъанлай, Россейде кёп затны тюрлендирирге излегенди. Царскосельский лицей да аны ол жангылыкъларындан бири эди.

Халкъыбызда угъай, саулай республикада да фахмулу жаш адамладан бирине мен режиссёр Къумукъланы Магометни санайма. Аны алайлыгъына кёпле да шагъатлыкъ этерге хазырдыла.  Аны усталыгъын бла фахмулугъун биз ол жыл сайын алдыргъан тюрлю-тюрлю фильмледе кёребиз. Режиссер 2016 жылда «Любовь не за горами» деген суратлау, ызы бла «Бичакъ», «Юй» деген документли фильмлери эм «Минги тау» деген къысха метражлы фильми бла къууандыргъанды. Кёп болмай ол къарачай атны юсюнден «Крылья горца» деген аламат фильм да чыгъаргъанды. Аны бла ушагъыбыз да керти да магъаналы, кюн сайын эс бёлюрге тийишли затланы юслеринден эм алагъа жангы кёзден къараргъа чакъырыуну юсюнден болгъанды.

Къарачай-малкъар халкъны жыр хазнасыны юсюнден материалланы окъуй кетгенде, Жанатайланы Джамиляны 2015 жылда басмаланнган «Миллетибизни бек эрттегили жырлары» деген магъаналы тинтиу иши къолума тюшгенди. Материалны хазырларгъа анга ол кезиуде устазы Жанатайланы Адилгерийни къызы Лейла кёлю бла болушханды. Къыйынларына тийишли багъа да берилген эди – «Ана тилим – жаным-тиним» деген республикалы конкурсда къызны бу иши биринчи жерге тийишли кёрюлгенди. Алайды да, Джамиляны жазгъаны бла газет окъуучуларыбызны да шагъырейлендирейик.

– Ання, сен мени тенгли болгъанынгда не мурат эте эдинг? – деп сорады оналты жылы толмагъан туудугъу.

– Жаш заманымда, артда да ёмюрде жукъудан къанарыкъ сунмагъанма кесими, – дейди ыннасы. – Энди уа… онгум бар, алай кёз къысмай чыкъгъаным болады тангнга. Кече – ол сагъышла жолуду, эсгериуле жолу. Ала элтмеген жер а къайда?

Белгили грузин поэт Шота Руставели 12-чи ёмюрню ахырында туугъанды. Аны керти тукъуму белгисизди. Алимлени айтханларына кёре, аны аты ол жашагъан жерини аты бла байламлыды.

Эски жазыулагъа кёре ол Грецияда билим алгъанды эм Тамараны патчахлыгъында сыйлы жерни алгъанды – казначы болгъанды. Тамарагъа жууапсыз сюймеклиги аны монастырьге келтиргенди. Шота Руставели Иерусалимде ёлгенди дейдиле.

Жылла, адамла, къадарла… Жашау а тохтаусуз баргъанлай турады. Аны тирмен сууу кёплени алгъанды, алай бийик фахмулулукълары бла айырмалы инсанларыбыз а эсибизде жашагъанлай турадыла. Бюгюн биз да жашаууну асламысын халкъыны миллет тепсеулерин айнытхан, аны маданиятына уллу къошумчулукъ этген, КъМР- ни халкъ артисти, «Кабардинка» академиялы къырал тепсеу ансамбльни солисти, «Асса» сабий юлгюлю ансамбльни художестволу башчысы болуп тургъан Сотталаны Къаншауну сагъыныргъа сюйгенбиз.

Багъана – мал такъгъан чыпын неда кёпюрню юсюне, мекямны башына салыннган, аркъауланы кётюрюп тургъан чигинжи. «Эгечден туугъан келсе, юйню ара  багъанасы къымылдар», - деп айтылады нарт сёзде

«Азатлыгъы болмагъан бла насыбы къуругъан бирди, – деп сагъыш этеди Рамазан. – Ма ол себепден аланы, тас этсенг, жангыдан арымай-талмай излеп турургъа керексе…» Алай а кимни юйретеди ол мында, киши жеринде? Башкеслени къолларына тюшгенли, аны сагъыш этер заманы барды.

Шауаланы Хасан бюгюннгю адабиятда фахмулу, айтхылы, энчи кёз къарамы, уллу жашау сынауу болгъан, энчи хатлы прозачыларыбызданды. Окъуучула Шауа улуну бек сюедиле, аны къаламындан чыкъгъан затланы излейдиле, окъуйдула, кесин да, бизни Хасан деп, ийнакълап ариу кёредиле. Алай болмай да амалы жокъду. Нек дегенде аны чыгъармалары мен таулума деген инсаннга бек жууукъдула, аланы темалары уа сау Малкъарны, аны тарыхын, маданиятын, тамблагъы кюнюн толу ачыкълайдыла.

Олег Валерианович Басилашвили россей кино искусствода къараучула бек сюйген актерладан бириди. Аны жашау жолу да сейирди.