Пушкин окъугъан белгили юй

1811 жылда 19 октябрьде Россейде Царское село деген ариу, жашил жерчикде (бусагъатда Ленинград областьда Пушкин шахар) окъуу юй - лицей ачылгъанды. Анга деп, Екатерина патчахны дворецини бир кесегин бёлгендиле. Александр I, патчах тахтагъа олтургъанлай, Россейде кёп затны тюрлендирирге излегенди. Царскосельский лицей да аны ол жангылыкъларындан бири эди.

Ол окъуу юйге биринчи жыл отуз сабий алгъандыла. Анда окъугъанланы барысы да бай, къолайлы юйюрледен болгъандыла. Сабийин ары алдыргъан къыйын болуп, поэтни ата къарындашы кесини шуёхларына тилеп, алай салдыргъанды Пушкинни ол окъуу юйге. Онеки жылына дери ол юйде юйретген устазланы къолларында окъугъан Александр Сергеевич Пушкин алай бла тюшгенди лицейчилени санларына. Ол ары тохташхандан сора, 1811 жылда, аны юйюрю, анга терк-терк бара турурча, Петербург тийресине кёчгенди. Солуугъа сабийлени жылдан бир кере ийгендиле.

Ол лицейистлени араларындан кёп белгили адамла чыкъгъандыла. Эсден кетмезликлери уа, баям, быладыла: уллу поэт Александр Пушкин, поэт эм журналист Антон Дельвиг, поэт эм декабрист Вильгельм Кюхельбекер эм «Записки о Пушкине» деген китапны автору декабрист Иван Пущин.

Хар бир лицейчини энчи отоуу болгъанды. Окъуу мекямда низамны сакълар ючюн, ары кирген эшикни терезесинден юйретиучюле не заманда да къараргъа эркин эдиле.

Биринчи назмуларын Александр Пушкин анда окъугъан заманында жазып башлагъанды. Ол замандан къалгъан эсгериуле айтханнга кёре, окъууну аллында лицейчилеге назму жазаргъа эркинлик бермеген буйрукъ чыкъгъанды, ол зат асыры тёрели болгъандан къара таныгъанланы араларында. Нек дегенде ол илхам лицейчилеге башха дерслеге эс бурургъа къоймай эди. Алай а, тыялмазлыкъларын кёргенде, жаш поэтлени ол жубанчларына эс бурмазгъа кюрешгендиле. Аны къой, ала назмуларын басмаларча, журнал окъуна ачхандыла, поэзиядан дерсле да кийиргендиле программагъа. Болсада Пушкин, аны оюмларын билселе сюймегенден, ары бермегенди жазгъан затларын.

Поэтни ол заманыны юсюнден жазгъан Иван Пущин, башхала да белгилегеннге кёре, Пушкин назмула жаза туруп, къанат къаламыны къыйырын кемирип, аны жокъгъа таяндырып къоя эди дейдиле. Аны биринчи назмусу, «К другу стихотворцу» деп, 1814 жылда «Вестник Европы» атлы журналда басмаланнганды. Аны окъугъандан сора, лицейчи жашны фахмусуна Батюшков, Жуковский, Фонвизин бла Радищев бек къууаннгандыла эм чыгъармачылыкъ ишини ёсюуюне себеплик этгендиле.

Андан сора да, анда сабийлени кёп тюрлю затха юйретгендиле. Ала энчи программа бла бир ыйыкъда алты кюн окъугъандыла. Окъуу алты жыл баргъанды. Анда окъугъанла кёп затдан дерс алгъандыла: къылыкъ хунерден, правоведениеден, саясат экономиядан, латин, француз, немис тилледен, тап сёлеширге юйрениуден, тарыхдан, математикадан, физикадан, географиядан, искусстводан, гимнастикадан. Андан сора да, жашчыкъла ариу жазаргъа, сурат этерге, тепсерге, шпагала бла сермеширге, атда барыргъа, жюзерге юйреннгендиле. Жашчыкъланы бек сюйген дерслери уа фортификациядан болгъандыла.

Устазла аланы башха жашауда керекли затладан да ангылаулары болурча этгендиле. Николай Музовский Библияны окъутханды, лицейчилени дин байрамлада килисагъа жюрютгенди. Николай Кашанский а назмучулукъну жорукъларына юйретгенди. Ол кеси сейирлик кёчюрюучю болгъанды. Окъуучулары бла дерслеринде эрттегили чыгъармаланы кёчюргенди. Александр Галич адабиятдан окъутханды. Алай бла, аллай бир затны билдирип, жаш адамланы жашауда кеслерини жерлерин табаргъа тюзетгендиле.

Айтханларына кёре, уллу орус поэт Пушкин бир ненча тыш къыраллы тил билгенди, анда юйренип. Ол французча, грекча, латинча, немис тилде да иги сёлешгенди, окъугъанды. Француз тилни лицейде устазларындан кем билмегени ючюн, анга «Француз» деген чам ат атагъандыла.

Бир тюрлю бир жорукъдан чыкъгъан, низамны бузгъан, хыли этген сабийлени атларын къара къангада акъ мел бла жазгъандыла. Жазаларын бергенде уа, аланы классдан энчи тутаргъа эркинликлери болгъанды. Ол оноуну нёгерлери этгендиле. Андан ачы бир зат да кёрюнмегенди лицейчилеге. Мундирлерин сыйырып, бир къауум заманнга юйден келген кийимлери бла жюрюмеге да къойгъандыла кесин тап тутмагъанны. Баям, аман къылыгъыгъыз бла лицейчилени мундирлерине кир къондурасыз деген хыйсап бла.

Кеслерин иги жюрютгенлени, иги окъугъанланы атларын а акъ къангада алтын харфла бла жазгъандыла. Алагъа лицейни директору бла профессор къол салып, саугъагъа китапла бергендиле. Окъууну иги бошагъанла уа майдалла бла махтау къагъытла алгъандыла.

Алай а Александр Пушкин анда андан ары жашауунда чырмау боллукъ затлагъа да юйреннгенди: карт ойнагъанды, дуэльге чакъыргъанды кимге кёлкъалды болса да, тиширыулагъа эс буруп да анда башлагъанды. Дуэльге уа ол бир кере шуёху Вильгельм Кюхельбекерни окъуна чакъыргъанды. Алда дуэльле окъ атыусуз бошалып тургъан эселе, бу жол а пистолетле бла сюелгендиле бири бирине къажау шуёхла. Вильгельм терс жанына ийгенди огъун, Пушкин а, пистолетин къаргъа атып, шуёхун къучакълагъанды.

Бир кере уа Пушкинни лицейни директоруну ахлусу болгъан къыз бла тутхандыла. Сёзсюз, къыстарыкъ эдиле, алай а поэтни Екатерина патчах берип, жазыуу болгъан сагъатын кёргенлеринде, урушуп, ишни башын жабып къойгъандыла.

Дагъыда ол сюймеген дерслерине барыргъа унамай къыйнагъанды устазларын. Алай ала, аны фахмусун кёрюп, кечгендиле. Поэзияда энчилиги ючюн, аны, устазы Карамзин айтып, ол ары кеси да жюрюгенди, «Арзамас» атлы адабият клубха алгъандыла.

Алда эслегенибизча, лицейчилени асламысы, артда поэтле болмасала да, назмула жазгъандыла. Аладан бир къаууму малкъар тилде былай айтыладыла:

                                                    Александр Пушкин

  ЛИЦЕЙНИ ЮСЮНДЕН ЭСГЕРИУЛЕ

Къалкъып башлагъан кёклени тенгинде,
Жабыу жайылгъанды кече кенгине;
Сёзсюз шошлукъда орманла, талала,
Узакъ орманны да жабып туманла;
 
Агъач салкъыннга учуннган суучукъну
Азчыкъ эштиледи чапхан тауушу;
Аяз да, къылкъып чапыракъ арада,
Алады солуу, дауурсуз тынчая;
 
Кёкде жюзген ай да, ушап акъкъуугъа,
Жюзеди, жюзеди кюмюш булутда;
Минчакъ череклей, тёгюле чучхурла -
Жаухар къаялы тауладан учхунла;
 
Сабыр кёлледе жуууна тейриле,
Толкъун да ашыкъмай келе да кете;
Ма ол шошлукъда, бир бирге таяна,
Барадыла кёк таба деу къалала…

                           Антон Дельвиг

                АЙ

Ахшам арада, терезе аллында
Мудах олтурама, юллем – къолумда.
 
Эштеме узакъ жерледе черекни,
Кёреме туман жапханын этекни.
 
Жаным жарсыта, къалтырайма алай,
Болуп кетгенни эсиме салгъанлай.
 
Ах, Лила келип сюелди аллымда,
Кюмюш жарыкъда бу ахшам арада.
 
Ол – кёз жарыгъым, шыбырдап сёлешди:
«Сениме, бу ай шагъатымды», - деди…
 
Алгъынча, булут артына бугъуп, ай,
Къояды бизни бир бирсиз, алайлай.
 
Юлле ичинден кюл-кёмюр юфгюре,
Тартдым къалпакъны кёзюме, тереннге.

                   Вильгельм Кюхельбекер

             КЕЧЕ

Сен кел да кече, шо бир жап юсюмю
Шошлукъ бла, бере унутур кючюнгю
Башха затланы. Шо алдат да мени,
Тынчлыкъ бла солут жанымы, жюрекни.
 
Мени жапсарлыкъ жалан сенсе, андан
Тилейме сенден, жукълардан алгъадан:
Кече тюшюме бир келтир аланы –
Ол мен излеген, мен сюйген жанланы,
 
Ол мен унуталмай тургъан жанланы,
Ала бла этер ушагъым – багъалы,
Ала бла тюберча мени къарамым,
Кёрюрча мен энтта ала ышарып!
 
Биргебиз, битеу юйюрюм да саула,
Кетип мудахлыкъ, юйде болмай къаугъа,
Сынамай тургъан кибик мен тутхунлукъ,
Къара тутмакъны эсге салмай бир жукъ.