Тарых

Была барысы да Тегенеклиден Хажиланы къызларыдыла. Озгъан жылладан, бизге салам бергенча, кёзюбюзге къарайдыла. Алыкъа ала жаш адамладыла. Болсада, андан ары къадарларын билгенча, сагъышлыдыла. Ол а кюлдюрген, жарсытхан да этди. Бир-бирлерине уа ачыулу да болду. Билгенибизни айтайыкъ.

Немисли фашистлени ууатыргъа къыйын салгъан жигит жашладан бири Гюлюйланы Локъманны уланы Шарафутдин болгъанды. Къазауатдан къайтханда, башха саугъаларын санамай, Ата журт урушну орденини биринчи эм экинчи даражалары бар эдиле. Ала уа жигитлик этген офицерлеге берилгендиле. Аны аладан уллу саугъагъа да кёргюзтгендиле. Жарсыугъа, халкъыбыз «къара чёпге» тюшген кезиу эди.

Озгъан урушну жигити Батырбийланы Жарашны жашы Омар 1915 жылда Кёнделенде туугъанды. Сабийлей ёксюз къалады. Жангы власть аллайлагъа иги къарай эди. Элде он классны бошагьандан сора аны Пятигорскеге устаз курслагъа жибередиле. Андан къайтхандан сора Хабазда эл Советни секретары! болуп бираз ишлейди. Артда комсомолну Элбрус райкомуну бёлюмюне тамата этип кёчюредиле.

Элбрус таулу миллетни, туугъан  журтубузну белгисиди.  Аны тёппесине чыкъгъанланы атлары назмулада, жырлада, таурухлада кишиликни  шартыча тёлюден тёлюге айтыла келеди. 

Алай бу деменгили тау уллу кёллюлюкге, сакъсызлыкъгъа тёзмейди, не гитче кемчиликни да кечмейди. Анга уа 1936 жылда мартда тауну тёппесине ёрлерге умут этген къауум кёрген къыйынлыкъ да шагъатлыкъ этеди.  Бу  экспедицияны юсюнден В.Кудинов кесини «Эльбрусская летопись» деген китабында  жазады.

Къара бла Хазар тенгизлени араларында жюзле бла километрге созулгъандыла Кавказ таула. Аланы ичлеринде бек  айтхылы, деменгилиси уа, айхай да, Элбрусду. Ол Европаны да бек бийик таууду. Ёмюрледен бери да аны тёгерегинде жашап келеди бизни миллет.  Ненча ат атагъанды ол жаны  кибик кёрген таууна.

Газетибизни бетинде тукъумланы юслеринден билдире туруучубуз. Бюгюн а кезиулю хапарыбызда Байдаланы тукъумларыны тарыхларындан айтайыкъ. Бу тукъумну адамы Байдаланы Исса тарыхларын жыйып эрттеден бери кюрешгенди. Тукъумну  да бюгюнлюкде бек къарт адамларындан бири олду. Бу материалны да асламысында аны жазмасына кёре хазырлагъанбыз. Андан сора да, материалны хазырларгъа Байдаланы Хажи-Исмайылны жашы Махмут, Байдаланы Алийни жашы Мустафа эм  Байдаланы Ибрагимни къызы Нюржан болушхандыла. Ала  эсли адамладыла, тукъум тарыхларын терен биледиле. Алайды да, Байдаланы тукъумну тарыхын башындан башлайыкъ.

Огъары Чегемде Къайсынны ата юйюне баргъанла, алайдагъы ариу табийгъатха къарайдыла, сейир-тамашагъа къаладыла. Мекямны кюнчыгъыш жанында уа тик къая сюеледи. Аны тёппесинде уа, адамла келтирип салгъанча, бир къауум уллу таш  барды.

Ала къаягъа жалгъан болгъанлары узакъдан окъуна билинип турады. Инбашынгы  салып, бир тюртгенинглей, тёнгереп кетерикге окъуна ушайдыла. Кеслери да не заманладан бери тура болурла алайда?

Аны юсюнден быллай таурух жюрюйдю. Къаяны баш жаны уллу къулакъды. Аны тюп жанында уа бурун заманладан бери, адамла  юй–журт ишлеп, жашап тургъандыла.

Сегизинчи мартда кече сагъат экиде таулу элле барысы да къуршоугъа алыннгандыла, къалауурла салыннгандыла, радио ёчюлтюлгенди, телефон байламлыкъ юзюлгенди. Эрттенликде 5 сагъатда операция башланды. 

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге

Солтанланы Назирни жашы Оюс сабийлиги тас болгъан тёлюденди. Анга таулу миллет зор бла туугъан журтундан кёчюрюлгенде, жаланда тёрт жыл толгъан эди. Ол юйюрю бла эрттегили таулу элден Шыкъыдан  кёчюрюлгенди.

Уллу Ата журт урушну  биринчи кюнюнден  Къабарты-Малкъарда  халкъны аскерге чакъырыу башланады. Элледе, шахарлада митингле бардырылып, малкъар халкъны уланлары душманнга къажаулукъларын билдиргендиле, кёпле Ата журтубузну къорууларгъа кеслерини ыразылыкълары бла кетгендиле.