Бир малкъар тукъумну тарых жолларындан

Газетибизни бетинде тукъумланы юслеринден билдире туруучубуз. Бюгюн а кезиулю хапарыбызда Байдаланы тукъумларыны тарыхларындан айтайыкъ. Бу тукъумну адамы Байдаланы Исса тарыхларын жыйып эрттеден бери кюрешгенди. Тукъумну  да бюгюнлюкде бек къарт адамларындан бири олду. Бу материалны да асламысында аны жазмасына кёре хазырлагъанбыз. Андан сора да, материалны хазырларгъа Байдаланы Хажи-Исмайылны жашы Махмут, Байдаланы Алийни жашы Мустафа эм  Байдаланы Ибрагимни къызы Нюржан болушхандыла. Ала  эсли адамладыла, тукъум тарыхларын терен биледиле. Алайды да, Байдаланы тукъумну тарыхын башындан башлайыкъ.

Эртте заманлада Байда деп биреулен тау артындан жер излей Дюгерге келип, анда жашау къурайды.  Тергеулеге кёре, ол онтёртюнчю ёмюрню биринчи жарымы болады. Байданы Дюгерде туудукълары алты атагъа дери жашагъандыла. Ма  бу  адамла болгъандыла ала: Байда, Бийтуу, Байболат, Шырдан, Бадинат, Лепшокъ.

Лепшокъгъа жаш туугъанда, анга да Байда атайдыла. Жашауда не сылтау чыкъгъан болур эди. Байдагъа  Дюгерден кетерге тюшеди. Айлана келип, ол Огъары Малкъарда тохташады. Баям, ол  ары жангызлай келип, анда  юйдегили болгъан болур, къалай эсе да аны юйдегисини юсюнден бизге хапар жетмегенди. Алай аны жашыны аты Биченчи болгъаны белгилиди. Байдаланы Ибрагимни къызы Нюржан айтханнга кёре, ол аны чам аты болгъанды.

Жашау тамырларын жангы жерде иер мурат бла Байда Огъары Малкъарда кёп жашау журтла да къурайды, малла да жаяды. Жашына уа  – Биченчиге  заманы жетгенде, Рахайланы къызларын алады. Бир къауум жыл да  жашайдыла бирге, алай сабийлери болмайды. Баям, Биченчи Байданы жангыз  жашы болур эди, ансы аны юй бийчеси сабийлери болмагъан сылтауну кесине салып, Биченчиге дагъыда бир адам алады. Ол Аппайланы къызлары болгъанды, - жети къарындашны жангыз эгечлери. Аны  алгъандан сора эки тиширыуну да къарынлары болады. Экиси да жашла табадыла. Рахайладан туугъаннга Бийтуу атайдыла. Аппайланы къызларындан туугъаннга уа Хошу. Биченчиге Аппайланы къызларындан дагъыда бир жаш тууады. Анга Исса дегендиле (чам аты Итте). Бу адамла Огъары Малкъарда жашап болгъандыла. 

Байда уста темирчи эди.  Ёз усталыгъына ол жашы – Биченчини  да юйретеди. Темир ийлеп, андан кёп тюрлю затла этип болгъанды. Бичакъла да. Энди бичакъны  энчи белгилеп нек айтханыбызны билдирейик.

Малкъар фольклорда «Атабийни жыры» деп халкъ жыр барды. Андан бир къауум тизгинни келтирейик.

Сокъур Атабий темирчиге
  
                келгенди:
-Манга бичакъ ишле,-деп 
                    тилегенди.
-Абайладан измисиз
                ишлемем,-деди.
Барып, Абайладан изми
                    тиледи.
Абайлары анга изми бердиле.
-Нек ишлемейди? Бар,
                 ишлесин,-дедиле.

Абайлары Огъары Малкъарда бийле болуп тургъандыла. Байданы адамлары ала бла бек татлы жашагъандыла. Жырда айтылгъан Атабийни эки къызы  болгъанды.

Атабийни  эки къызы бар эди,
Экисича элде ариу аз эди.
Абайлары ол эки къызны сатып
                    жибердиле.
Сокъур Атабийге бушуу 
                    салдыла.

Эки къызын бирча сатып жойдула, деп ол жырда дагъыда алай айтылады.

Атабий къызларына этилген ишни билгенден сора дерт жетдирирге къаст этеди. Сора Байдаланы Бийтуугъа барып, бичакъ ишлерин тилейди.

-Къарт болгъанма,-дейди ол,-тишим жокъ, бирле садакъагъа бир зат берселе да, кесип, ауузума элтирча гезлигим жокъду. Къарт намысымы этип, манга бир гезлик эт,-деп тилейди.

Жырда айтылгъаннга кёре, Абайладан эркинлик болгъандан сора Байда улу анга жазыкъсынады да, бичакъ ишлеп береди. Ол а Абайланы юч жашлары бар эди да, аланы ёлтюрюрге хазырланады.

Бир жол жашла жортууулгъа кетедиле. Аланы хар бирини да энчи отоулары болады. Таурухда айтылгъаннга кёре, къарт Атабий жашла жатха отоуладан бирине къутулуп, бугъуп къалады. Кече ала жукълагъандан сора къарт жашладан экисин ёлтюреди, ючюнчюсюне бара тургъанлай, ол уянып къалады. Алайда экиси да  сермешедиле. Къарт онглуракъ болады да, ючюнчю жашны да бичакъ бла уруп, ауур жаралы этеди.

Къаны да саркъа, жаралы жаш отоудан къачып чыгъады. Болсада арбаздан узакъ баралмагъанлай, алайда ёледи.
Къарт Атабий юйюне келеди. Юс кийимин алышындырыргъа  башхасы болмайды. Кийиминде  къан жугъуланы жууаргъа уа сокъур къарт эслемей къояды.

Эрттенликде къалагъа шапалары келедиле. Къаладан киши чыкъмайды. Тюшге дери сакълайдыла. «Была быллай бир жукъламаучудула»,-деп къалагъа жууукъ барсала, къан ызны кёредиле. Аны  бла барып, жашны табадыла, къалагъа да кирип, болушну кёредиле. Элге бушуу хапар жайылады.

Абайлары Малкъарны тёгерегин тыйып, тинтиу, къозгъау башлайдыла. Къартны къан кийимлери бла тутадыла. Ол да букъдурмайды.

Къул Атабий, сёзню узакъ 
                                  ашырмай,
Этген ишин айтды, къоркъмай,
                                  жашырмай.
-Башха адамны жокъду мында
                                   хатасы,-
Деди,-менме бу къайгъыны
                                 атасы.

Къартны андан ары оноуун Абайлары этген эдиле. Жырда айтылгъаннга кёре, аны эки эмилик атха тагъып жибергендиле.

Сора элде хапар чыгъып башлайды. Атабийге бичакъны ким ишлеп бергенди? «Аны бичагъы болмаса, ол адам ёлтюрлюк  тюйюл эди»,-деп. Бичакъ ишлей билген а жаланда Бийтууду.

Кертисин айтханда, Абайланы Байдалагъа даулары болмагъанды. Болсада хапар уллудан уллугъа кете башлагъандан сора  адам ачыргъа тюшер, эки тукъумну араларына сууукълукъ кирир деп, Байдалары Бызынгыгъа  кёчедиле. Ала сегиз адам боладыла: беш эр киши – Байда, аны жашы  Биченчи, туудукълары Бийтуу, Хошу, Исса, юч тиширыу.  Ол санда Биченчини эки къатыны.

Байда, Биченчи, аны эки къатыны да Бызынгыда ёлгендиле. Эски  Бызынгыда Байда сабаны деп жер барды.

Байдалары Бызынгыда жашагъан заманда Кърым ханы бир аламат атын асырагъандыла. Ол заманда аллай адет  болгъанды. Атха айыпсыз къарап турадыла. Бир жол  ат чалман баш бла секиреме деп, къазыкъ кирип ёледи. Иш алай болгъандан сора атны  иеси Кърымхан: «Аны багъасын къайтаргъынчы биригиз менде ишлесин»,-дейди. Не этерик  эдинг. Къарыу, кюч ханда. Ол заманда Хошу Бийтуугъа: «Атны багъасын тёлерге мен барайым, сен а Исса бла мында къал»,- дейди да, Кърымгъа кетеди.

Аз-кёп тургъан эсе да, Хошу атны багъасын ишлей, Кърымда ауруп ёледи.

Бийтуу бла Исса кеслери къаладыла. Юйдегили да болмагъандыла. Исса бир жол Бахсан ауузуна  келеди да, анда бираз турады. Ол заманда Орусбийланы бир  къарауаш къызларына тагъылады. Бийтуу келип Иссаны Бызынгыгъа  алып да кетеди. Болсада Исса онг тапханлай артха, Бахсан ауузуна келип тургъанды. Бир ненча кере Бийтуу Иссаны Бахсандан юйюне къайтара, ол да онг тапса, таныш тиширыууна кете тургъанды. Аланы сабийлери да болгъандыла. Бийтуу сагъыш этеди да, Иссаны ары бла бери жюрютюп турмайым да, сабийлерин, къатынын да юйге келтирейим деген акъылгъа келеди. Бир жол, биягъы Исса Бахсан ауузуна кетген заманда, ол да барады. Иссаны къатынын, сабийлерин да жыйып, артха Бызынгыгъа къайтады.

Бу къауум адам Бахсандан Бызынгыгъа кетип бара тургъанлай, ууда айлана тургъан Орусбий улугъа тюбеп къаладыла. Аны биргесине Жаппу бла Гекки да боладыла. Орусбий улу Бийтуугъа былай айтады: «Сени сабийлеринге ким дау этерикди, элтирсе, юслери-башлары жаланнгач, бу халда алып барсанг, манга да айыбы келликди. Бу жол къой, мен керекли затларына къарайым, сен а къыркъарда келирсе да, элтирсе».

Бийтуу аны айтханын этеди. Къатын бла сабийлени къояды, алай Иссаны уа биргесине алып кетеди. Заман да озады, болжал да жетеди. Бийтуу тебирейди Бахсаннга келинин, сабийлени да алыргъа. Алай Орусбий улуну акъылы башха эди. Ол заманда Бахсан ауузунда жер кёп, адам аз эди. Тёбен жанындан Къабарты, тау артындан эбизеле анда жашагъанлагъа тынчлыкъ бермей тургъандыла. Орусбий улугъа уа ол жерлени сакъларгъа, алагъа къараргъа адам кереклиси болгъанды. Бийтуу а аты айтылгъан уста темирчи. Аны себепли не сылтау да этип, Орусбий улу Бийтууну  Бахсан ауузунда къояргъа амал излейди. Сора къатынны, сабийлени да бермей тебирейди. «Тиширыу мени къарауашым, андан туугъанла да меникиледиле»,-деп тохтайды.

Ол заманда Къарачай бла Бахсанны бир Тёреси болгъанды. Бийтуу ишни анга бередию Тёрени таматасы уа Бижаланы Ажигерий болгъанды. Тёре ишге къарайды, сюзеди, тинтеди. Бийни эркинлиги бар эди къарауашны сатаргъа, эркин этерге да. Бийтуугъа Тёре аллай сайлау  береди: къатынын, сабийлени да алып, Бызынгыгъа кетсе, къарауашны тукъумун алыргъа керекди. Алай болмай, къатынны, сабийлени да алып, кеслери  тукъумлары бла къалсала уа, сора алагъа Бахсаннга кёчерге керек болады. Бийтуу экинчисин сайлайды да, адамларын да  жыйышдырып, Бахсаннга келеди. Орусбий улу анга бек къууанады. Темир тюйюп, темир ишлеген уста анга уллу саугъа эди. Ол алагъа кёп жер да береди. Ма  алайды Байдаланы Бызынгыдан Бахсан ауузуна келген хапарлары. 

Тёрени таматасы Бижаланы Ажигерий Бийтуугъа дагъыда бир оноу этгенди: «Сен тёбен тукъумладан къатын алмасанг, онгларыкъ тюйюлсе. Абдулладан къыз ал»,-дегенди. Бийтуу да, аны айтханын тюзге санап, ол айтханча этгенди.

Бийтуу бла Исса юйюрлери  бла шёндюгю Байдалары деген жерде тохташадыла. Артда алайгъа «Къойла сюрюлген» деп аталгъанды.

Жашай баргъан заманда эки къарындаш да кёп мал да жаядыла, къолайлы да боладыла. Бийтуу бла Абдуллаланы къызларыны юч жашлары болады: Дауут, Къанукъа, Асланбий. Заманлары жетгенден сора ала да юйдегили боладыла. Дауутну   жети жашы болады – Жапар, Бийбо, Илияс, Бийтуу, Омар, Ибрагим, Баппуш. Къанукъну  тёртюсю – Чыгъай, Арыкъ, Ахметгерий, Сюлемен, Асланбийге юч жаш Абай, Байда,  Харун тууадыла.