Аламгъа жол ачхан алим

1957 жылны 4 октябринде «Байконур» космодромдан Жерни орбитасына  дунияда биринчи жалгъан спутник – «Спутник-1» совет космос аппарат - учурулгъан эди.  Аллай спутниклени къурауда Энейланы Тимурну къыйыны уллуду.

1953 жылда теория сынаула бардыргъандан сора, Энейланы Тимур космонавтланы жерге къоркъуусуз къайтарыуну амалын тапханды:Жерни жалгъан спутнигини орбитасындан космос аппаратны тюшюрген заманда баллистиканы хайырланыуну дурус кёргенди. Ол амал бла тюшген аппаратха ауурлукъ алгъындан эсе он кере аз жетеди. Аны бла да къалмай, космос аппарат энишге тюше туруп къаллай бирге къызгъанын да тергегенди.

 Энеу улу космос аппаратны учуп барыууну траекториясын тохташдырыуну, аны алгъадан билиуню амалларын жарашдыргъан специалистлени къауумуна башчылыкъ этгенди. Ма аланы хайырындан  Жерни биринчи жалгъан спутниклерини учууларына жерден къарап,билип турургъа онг чыкъгъанды, тюрлю-тюрлю жумушла тамамларгъа боллукъ космос аппаратланы автоматизацияланнган комплекслерин къураргъа къолдан келгенди.

Тимур Магомедович  тюше тургъан космос аппарат къонаргъа боллукъ жерлени билиуню амалын да тапханды. Аны хайырындан автомат аппаратланы бла космонавтлары болгъан аппаратланы белгиленнген жерге къондурургъа онг чыкъгъанды».

Бу тап къурашдырылып жазылгъан айтымла, былай къарагъанда, къургъакъ кёрюнедиле. Алай ала къыйын проблемаланы тамамлауну алгъын киши да табалмагъан сейирлик амалланы юслеринден хапарлайдыла. Энишге тюшюп келген аппарат кюйюп кетмезча, анда болгъан адамла алагъа жетген ауурлукъгъа чыдарча къалай этерге боллукъду? Артда ол аппаратны Жерде къалай тапхын, ол къалайгъа къоннганын къалай билгин?.. Сорууланы къыйыры-чеги жокъду… Келдышны институтуна биринчи болуп ишлерге келгенле былай айтадыла: «Бизни насыбыбыз тутханды.Космос бизге  аллай бир соруу сала эди…Аланы ахыры жокъ эди. Ала бизни кеслерине тартханлай        тургъандыла…». Болсада ол соруулагъа хар ким да жууап табып къоялмагъанды. Прикладная математикада башынга келген оюмну «чотха» салыргъа, неда жангылычлыкъ болмазча чекге жетдирирге керекди. Бу илму башхаладан  ма аны бла айырмалыды. Энеев эм аны алим нёгерлери тапхан амаллагъа,этген тергеулеге кёре Юрий Гагаринни учууу жетишимли болгъанды, ол Жерге сау-саламат къоннганды. Ол а  Тимур Магомедович 1957 жылда алгъан саугъадан эсе сыйлыракъ болур. Королевну Р-7 ракетасы бла Жерни биринчи жалгъан спутниги жетишимли учурулгъандан сора  анга Ленинчи саугъа берилген эди.

Гагаринден сора  космос аппаратланы учуруу, жалгъан спутникле бла бардырылгъан сынаула да баш муратха жетиуню- башха планеталагъа учууну- ал атламлары эдиле. Циолковский бла Космодемьянский да ма анга итиннгендиле. Эки деменнгили къырал да-СССР бла АБШ, сауутланнган кючлени айтмасакъ, артыкъда бек ма ол жаны бла эриширге кюрешгендиле. Ким теркирек къармашырыкъды? Ким алгъа боллукъду? Былайда  Королевну Ай бла байламлы программасы ахырына нек жетдирилмегенин, Айгъа жетиу бла америкалыла бизни нек озгъанларыны сылтауларын излер кереклиси жокъду. Андан эсе, совет алимле, ол санда Тимур Магометович да,планетала аралы учууланы амалларын излеу бла къаты кюрешгенлерине эмда сейирлик жетишимле болдургъанларына эс бурулса игиди.

   Официальный справкадан: «Академик Эней улу Кюнню системасыны планеталарына учууланы къураугъа да уллу къыйын салгъанды. Планетала аралы космос аппаратланы къызындырыуну амалын да тапханды… Артда иш да анга жетген болмагъанды».

   Алимле бизге ол ишни магъанасын ангылатыргъа кюрешгендиле.Биз билгенден, орбитагъа чыгъарылгъан космос аппарат аны элтип баргъан ракетаны ахыр кесегинден айырылса, аны тюртген кюч ол къалайгъа керек эсе да, алайгъа жетерикди деп, алгъа алай акъыл этилгенди. Алай ол вариант хар жаны бла да тапсыз келгенине, кёп къоранчла этдиргенине тюшюннгендиле. Ма андан сора Тимур Магомедович: «Аппаратха орбитада бир кесек «айланыргъа» къоюп, алай жерни тёгерегине толусунлай учуртмай, тап кезиучюк табып, ракетаны ахыр кесегинден алайда айырып,аны андан ары алайтын учурса къалай болур?»,-дейди. Аны ол оюму специалистлени сейирге-тамашагъа къалдыргъанды. Андан бери аппаратла ма алай учадыла.

  Официальный справкадан: «Эней улуну башчылыгъы бла планетала аралы космос аппаратланы учуу жолларын Жерден бардырыуну (управление)  схемасы жарашдырылгъанды. Ол а учууланы не къадар тюз бардырыргъа онг бергенди». Былайда зат айтыр кереклиси болмаз-хар не да ангылашыныулуду.

  Дагъыда бир ишге эс бурурчады. Справкада былай жазылады: «Эней улу механикада уллу дискрет системаланы структура модельлерин жарашдырыуну жангы, бютюн къыйматлы амалын кёргюзтгенди… Ол артда биология макромолекула къалай къуралгъанларын билиу жаны бла бардырылгъан тинтиуледе хайырланылгъанды».