Эсленирча ыз къойгъанды

Жашауну къайсы бёлюмюнде да биреу этген ишни къатламай, кеслерини жолларында ёз билимлерине, ангылауларына таяна, сынамларын да айныта уруннганларыбыз асламдыла. Аллайларыбызны илмуда барлыкълары, ала жашаудан кетгенликге да, эсленирча ыз къойгъанлары уа бизни бютюнда кёллендиргенлей келеди. Биз да миллетбиз, бирсилени араларында кесибизни жерибиз барды дей эсег а, бютюнда илмубуз, басмабыз, билим бериуюбюз айный барыргъа кереклисин ангыламагъаныбыз болмаз.

КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, филология илмуланы доктору Малкъондуланы Хамит да кесини билимин, ангылауун, саулай жашауун да халкъыбызны фольклорун тас этмезге, аны бютюн айнытыугъа жоралагъанды. Алимликни жолун сайлап, анга кертичилей къала, жетишимли да болгъанды.

Жарсыугъа, энди бюгюнлюкде ол бизни арабыздан кетгенли беш жыл толгъанды. Алай эсе да, жыл сайын да аны юйюрю ишчи нёгерлерин, ол кёп жылланы ишлеген, башчылыкъ да этип тургъан Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну къарачай-малкъар фольклор бёлюмюню алимлерин, бирси аны таныгъанланы, билгенлени да чакъырып, жашау эмда чыгъармачылыкъ жолун, адамлыкъ ышанларын да эсгередиле. Андан тышында да, аны эсгериу кюнлеге, юбилейине да жыйылыула къураладыла, жыйымдыкъла басмаланадыла.

Биз барыбыз да билебиз, Хамит Хашимович бир заманда да менсинмегенди, кесин керексиз кётюрюп, ёхтемленнген да этмегенди. Болсада этген сайлаууна кертичилей къалып, кесини ызындан миллет, алимле да хайырланырча байлыкъны – китапларын – къойгъанды.

Белгили алимибиз Къыргъызстанда туугъан тёлюденди. Дуния жарыгъын Ош областьны Кок-Бел элинде кёргенди. Анда орус школну юч классын да бошагъанды. Ол кесини биринчи устазы Любовь Васильевнаны бир заманда да унутмагъанды. Аны билим алыргъа талпындыргъан адам болгъанын эсгергенлей тургъанды.

Анасы Таппасханланы Къонакъны къызы Нюржан болгъанды. Сабийлери уа анга Южа деген атны бергендиле. Огъурлу таулу тиширыу бозаны аламат биширирге хунери бла да айтылгъанды. Болсада Хамит Хашимович а, аны бла бир жол ушакъ этгенибизде, анасы халкъыбызда аууздан-ауузгъа айтыла келген сабий булжутуучукъланы эмда назмуланы, жомакъланы да иги билиучюсюн эсгерген эди.

Аталары уа абадан адам эди да, саулугъундан да къыйналып болгъанды. Алай эсе да, фермагъа суу ташыргъа кюрешип, ишлеп, уллу юйюрню кечиндиргенди. Ол да, нарт жырларыбызны асламысын билгенинден сора да, аланы айтхан да ариу этгенди.

Халкъыбыз Орта Азиядан туугъан жерине къайтханында уа, Думалада энди юйюрле жашамай, юйюр Булунгуда тохташхан эди. Алай а мында чыракъ, суу, агъач да болмай, къыйналыргъа тюшюп тургъанды.

Элни мектебин а бир эски юйчюкде къурагъандыла. Болсада ары окъуна жюрюп турур онгу жокъ эди Хамитни. Кеси уа бир жол: «Школгъа баргъанымдан эсе, бармагъан кюнюм кёбюрек болуучу эди. Ары жюрюр ючюн, юс кийим да керек болгъанды», – деп эсгерген эди. Тогъузунчу классны да ол Тёбен Чегемде бошагъанды, Булунгуда ол кезиуде аллай онг жокъ эди.

Мектепге аз жюрюгенини хатасы окъуугъа кирген ал заманда жетип, кесин сездирип тургъанын да ол бир заманда жашырмагъанды. Къабарты-Малкъар къырал университетни орус-малкъар бёлюмюнде билим алгъанында, тенглеринден артха да къалгъанды.

Былайда адамны жашауунда «тенглик», «шуёхлукъ» деген ангыламланы магъанасы терен болгъанын чертирчады. Аны студент жылларындан да антлы тенги, бюгюнлюкде белгили алимибиз Тетууланы Борис окъуууна-билимине кёз-къулакъ болуп, болушлукъ этгенини себеплиги эмда кеси окъуугъа-билимге талпыннганы бла жаланда «бешлеге» окъугъанланы санына къошулгъан эди. Аны хайыры бла уа ючюнчю курсдан сора Москвагъа солургъа иги окъугъанлары ючюн баргъанланы къауумуну тизмесинде болгъанды.

Ол дагъыда кесини бир къылыгъыны – студент заманындан да хуржунундан карандашын кетермеучюсюн – айтхан эди. Блокноту да биргесине болгъанлай тургъанды. Биреуден эшитген сейир затын, къалдырмазгъа кюрешип, къагъытха тюшюрюп, жазып алыргъа итиннгенди. Алай бла ол халкъыбызны эсинде тургъан чыгъармала тас болуп къалмай, жангы тёлюлеге сакъланырларына къайгъыргъанды. Аланы уа кеси иш этип окъуна элден-элге, къошдан-къошха барып да жыйгъанды. Аны ол къылыгъын, ышанларын да таныгъанла, билгенле барысы да чертедиле.

Аны себепли хар тапхан затын, эндиге дери бу белгили тюйюл эди дегенин а бютюнда жазаргъа, унутулмазына ашыкъгъанды эмда сакъ болгъанды. Миллетни бу жаны бла хазнасын сакълаугъа кесин жууаплыгъа, борчлугъа да санагъанды.

Аспирантурагъа уа Малкъонду улу Москвада Горький атлы Дуния литератураны институтуна кирген эди. Ол кандидат диссертациясын «Къарачайлыланы бла малкъарлыланы халкъ лирикалары. Жанр эмда поэтика» деген темагъа къоруулагъанды (1978 ж.). 1997 жылда уа ол илмуланы доктору даражагъа тийишли болгъанды.

Билгенибизча, Хамит Хашимович Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну фольклор бёлюмюнде ахыр кюнюне дери ишлегенди. Ары илму къуллукъчу болуп келгинчи уа, Булунгуну орта школунда орус тилден бла литературадан дерсле берип тургъанды.

Алай эсе да, ол этген сайлаууна бир заманда да сокъуранмагъанды. Фольклоргъа сюймеклиг а кесине ёз ата-анасындан сора да, бирси огъурлу, кёпню сынагъан эмда билген къартларыбыздан, ынналарыбыздан келгеннге санагъанды. Халкъны кёлден чыгъармачылыгъында миллетибизни ёмюрледен бери келген ниет байлыгъы сакъланнганын, ол кесине тарыхны, адабиятны, музыканы, культураны, дагъыда кёп затны сыйындыргъанын ангылатханды эмда чертгенди. Тилибизни байлыгъы, шатыклыгъы да анда ачыкъланнганын белгилей, эски сёзлени (архаизмлени) фольклорда кёплюклерин эсгерте, юлгюле да келтиргенди.

Аны себепли халкъны кёлден чыгъармачылыгъына сабийлигинден да эс бургъан, аны багъалагъан, магъанасыны теренлигин ангылагъан, анда миллет энчиликлерибизни асламысы сакъланнганын бирсилеге да ачыкъларгъа итиннген алимибиз ол муратына жетгенди деп, биз бюгюнлюкде таукел айталлыкъбыз. Ол кесини тинтиулерини мурдорунда аслам ишни басмалагъанды, сегиз уллу китапны авторуду, миллет фольклористикада биринчи болуп, жыр чыгъармачылыкъны система халда кёргюзтгенди. Аны саулай да илму ишлеринде тенглешдириу амал бютюн хайырланылгъанын чертирчады. Халкъыбыз Даут Хажини чыгъармачылыгъы бла да аны тинтиулерини хайыры бла шагъырейленир онг тапханын да белгилерчады.

Аны «Карачаево-балкарский нартский эпос. Теория. Историзм. Самобытность» деген китабы да илмуда энчи жерни алады. Анда алим эндиге дери тинтилмеген сорууланы ачыкълап, нарт эпосубузну энчилигин, теория халын эмда тарых бла байламлыгъын кёргюзтеди. Бу монографиясыны юсюнден кеси уа былай айтхан эди: «Илму ашыгъышлыкъны не аз да сюймейди. Аны ючюн а бир беш жыл чакълы заманны ичинде жыйышдыргъанма анга керекли материалланы».

Илму магъаналы китапла орус тилде жазылсала, бир жанындан алып къарагъанда, ол шарт бирси халкъланы келечилери да аны бла хайырланыргъа онг табарча болады дерикбиз. Алай эсе да, Хамит Хашимовични эм артда басмаланнган «Къарачай-Малкъар фольклорну эм эрттегили жанрлары. Мифле. Тёреле. Эпос. Жомакъла» деген китабы ёз тилибизде жазылгъанды.

Ол шарт а алимибиз, жаланда халкъны кёлден чыгъармачылыгъын иги билип къоймай, тилибизни, терминлерибизни да бийик даражада билгенин кёргюзтеди эмда ачыкълайды. Тюзюн айтханда уа, быллай илму китапны орус тилде жазгъан окъуна тынчыракъды. Бу китап авторну кеси саулугъунда жазылгъанды, ол зарфха да берилген эди, алай а, жарсыугъа, аны басмаланып чыкъгъанын (2018 ж.) а анга кёрюрге тюшмегенди.

Белгили алимибиз Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну къарачай-малкъар фольклор бёлюмюне иги кесек заманны таматалыкъ этип тургъанды. Аны себепли, энчи кеси жазгъан китапладан сора да, халкъыбызны кёлден чыгъармачылыгъын тинтиуге, жырларыбызны, нарт эпосубузну жыйышдырыугъа коллектив бла бирге да уллу къыйын салгъанды.

Аны биргесине ишлегенле, тенглери, шуёхлары эсгергенлей, туугъан, эсгериу кюнлеринде да тюбешиуле къурагъанлай тургъанларын огъарыда сагъыннганбыз. Буруннгу жыда уа, аны 75-жыллыкъ юбилейине аталып, «Северокавказская фольклористика: история и современность» деген жыйымдыкъ институтну кесинде басмаланнганды. Анда алимлени фольклор бла байламлы илму ишлеринден сора да, Малкъондуланы Хамитни жашау эмда чыгъармачылыкъ жолуна аталгъан статьяла, анга жораланнган назмула да бардыла.

Заман бара баргъанда уа, аны табийгъат къызгъанмай берген фахмусун, элпек чыгъармачылыгъын тийишлисича тинтгенле да чыгъарла деп, ышанырыгъыбыз келеди. Алай болса уа, илмубуз, бютюнда аны фольклор бла байламлы бёлюмю айнырыгъы, жангы даражагъа чыгъарыгъы да сёзсюздю. Биз бирде илмуну букъу басып тургъан китаплача, журналлача сезе да болурбуз, алай эсе да, алим адамны ишини къыйматы халкъына, аны тамблагъы кюнюню айнырына жарагъанындады.

Хамит Хашимовични менсиниулюгю болмагъанын да эсгергенбиз. Хар заманда ол Борис Инзреловичге этген ыспас, ыразылыкъ да сёзле эсимден кетмейдиле. Биреуню аллай огъурлу, ачыкъ ниетли ышанын башхагъа уа жаланда кесини уллу жюреги болгъан, бирсилени сюе-багъалай, хурметлей да билген адам айталлыкъды деп сунама. Ол кесини мангылай жарыгъын бир заманда да къызгъанмай, тюбеген жерде саулай редакцияны соруп-сурап, салам да айтдыргъанлай тургъанды. Керти дуниясы жарыкъ болсун.