Адамны эркинликлери къыралда баш байлыкъды

Конституция – къыралны баш документиди. Битеу законла, политикалы мурдор, башчылыкъ этиу система да анга таянып жарашдырыладыла.   Бюгюнлюкде Россейни баш закону демократияны, жалынчакъсызлыкъны, эркинликни жорукъларында жарашдырылгъанды. Баш магъана инсанланы праволарын сакълаугъа бериледи. 

Къыралны баш законуну тарыхы уа сейирди.   Россейде биринчи ол 1906 жылда Николай патчахны заманында чыгъарылгъанды.  Алай совет къырал тохташдырылгъаны бла ол да алышынады. 1918 жылдан бери уа    Конституция бир ненча кере  жангыртылгъанды.

1918 жылны  документинде, «Битеу власть да Советлеге!» деген чакъырыугъа тийишлиликде, контроль функцияла совет властьны баш къырал органыны – Советлени битеуроссей съездини - къолунда болгъаны тохташдырылгъанды.

Болсада биринчи совет Конституцияны тарыхы узакъ болмагъанды.  1924 жылда СССР къуралгъаны бла байламлы  баш законну жангыдан къабыл кёрюрге тюшгенди. 1936 жылда чыгъарылгъаннга уа «Сталинни документи» деп да айтхандыла. Биринчи кере болуп, анда регионланы праволу актларына битеусоюз законла башчылыкъ этгенлерин тохташдыргъанды,  СССР-ни Баш Советини президиумуна уа республикаланы праволу актларын тинтирге, битеусоюз законлагъа келишмегенлени кючлерин тохтатыргъа  эркинлик  бериледиле. Россейли Конституцияны тарыхында кесини ызын Брежнев да къойгъанды.

  1993 жылда 12 декабрьде, къыралда биринчи кере болуп,  халкъ къол  кётюрюу бла (референдум бла) Россей Федерацияны Конституциясы къабыл кёрюлгенди. Ол а Россейни жангыргъаныны, аны политика мурдору тюрленнгенини, къыралны  жангы тарыхыны   белгиси болгъанды. Сёзсюз, Баш закон къыйын кезиуде, экономика, политика жаны бла да ышаннгысыз жыллада жарашдырылгъан эди. Болсада ол рынок экономикагъа, къыралгъа башчылыкъ этиуню демократиялы амалларына кёчерге, низамны тохташдырыргъа, жамауатны ол кезиудеги къара-къатышлыкъдан сакъларгъа онг берген баш магъаналы документ болгъанды. 

Экспертле, алимле айтханларыча,  ол заманнга келишген, статьялары толтурулгъан, ишлеген закон болгъанды. Алгъын къыралда власть толусунлай бир партияны – КПСС-ни къолунда  эди. Жангы документде уа законла чыгъарыучу, аланы толтуруучу власть органла эм сюд бир бирлеринден айырылгъандыла.

Ол Россейни федератив къуралыуун айнытыугъа уллу себеплик этгенин да чертедиле экспертле.    Конституция къыралны инсанларыны демократиялы эркинликлери, энчи сейирлери да биринчи жерге чыкъгъандыла, аны ёзегин, магъанасын жаланда адам   тутады. Аны 1-чи, 2-чи, 7-чи статьяларында Россейни къырал политикасы адамгъа къолайлы жашау къураугъа эм эркин айныуун жалчытыугъа бурулгъанлары тохташдырылгъаны да анга шагъатлыкъ этедиле. Аны 2-чи статьясында уа адам, аны праволары эм эркинликлери къыралда бек уллу байлыкъ болгъаны жазылгъанды. 

 2020 жылда Россейни баш документи энтта бир кере жангыртылгъанды. Анга къыралны башчысы тюзетиуле кёргюзтгенди: битеу да бирге эки жюзден аслам тюрлениуню.  Ала социал сфера, адамланы къолайлыкъларын жалчытыу сорууладан башлап, къыралгъа башчылыкъ этиу низамгъа деридиле.  Россейни Конституциясы бла бирге регионланы баш документлери да жангыртылгъандыла. КъМР-ни Конституциясына тюрлениуле уа 2021 жылда  юч окъулууда къабыл кёрюлгендиле.  

Сёзсюз,  Конституция хар адамны да жашаууну низамын тохташдырады. Биз а анда жазылгъан жорукъланы жашауда бардырыргъа борчлубуз.    Конституция бир кере къарап, артда уа бир жанына атып къоярча закон болмагъанын ангылатыргъа тийишлиди.  Бу документ  демократия жорукъланы сакълайды,  бюгюннгю жашауну излемлерин толтурады, ол угъай, анда адамны праволары къыралда бек уллу хазна    болгъанлары Россейни тарыхында биринчи кере болуп  тохташдырылгъанды.  

Бу къырал байрам жашды, алай бюгюнлюкде аны кесини тёрелери да тохташдырылгъандыла.  Сёз ючюн, РФ-ни Президенти къуллугъуна кирген кезиуде, къолун  Конституциягъа салып, къыралгъа, халкъгъа къуллукъ этерге ант этеди. Баш законну   инаугурацияда хайырланылгъан экземпляры уа  Кремльде асыралады.

12 декабрьде тюрлю-тюрлю жыйылыула, къууанчла бардырыладыла, къыралны айнытыугъа уллу къыйын салгъанланы саугъалаула къураладыла.   Ол санда бу байрамгъа аталып, РФ-ни жангы инсанларына паспортларын бериу да ариу тёреге бурулгъанды. Быллай жумушла КъМР-де   дайым да бардырылгъанларын чертирчады.

Конституция     бир затха юйретеди: законну билмеген адам кесини эркинликлерин сакълаяллыкъ тюйюлдю.   Ол жамауат жашауну жорукъларыны жыйымдыгъыды, халкъны бирикдириуге къуллукъ этеди.  Алай ол бизге берген эркинликлени, праволаны эмда хар бирибизге  салгъан борчланы тынгылы билебизми, аланы толтурабызмы?