«Миллетибиз алда барса, кесими насыплыгъа санарыкъма»

Тетууланы Инзрелни жашы Хадис - «Къайсыннга жюз атлам» тарых эм культура эсгертмелени сакълаугъа болушлукъ этген фондну председатели, «Ахшы адет – халкъны бети», «Ата журтум – Малкъарым». «Ата журтум – Холам-Бызынгы», «Нарт оюнла», «Алтын къол», «Къайсыннга жюз атлам» проектлени,  «Жырла, къобузум» эм башха фестивальланы къураучусу. Налоговый службаны экинчи рангда советниги. «За трудовую доблесть», «70 лет Вооруженных Сил СССР», КъМР-ни Парламентини, КъМР-де ФНС управленияны сыйлы грамоталары бла саугъаланнганды. «Гражданская инициатива» атлы регион премияны лауреатыды. Бу ушакъ аны бла барады.

– Хадис, сени оюмунга кёре, бусагъатда бизни къайгъы этдирген не затды?

– Заманны, Россейни экономика къолайын да эсге ала, бирле иш жокъду дерле. Ол да тюздю, ахча болмаса, юй журт, аш, башха керекли затла да табылмай, сабий-балийни кечиндиралмай башласанг, ол жарсытмай къоярыкъ тюйюлдю. Алай не заманда да бизнича аз санлы халкъны бек уллу жарсыулары бир ненча боладыла. Бири – тилибизни тас бола баргъаны. Акъылманла да айтхандыла тилин тас этген миллет тюйюлдю деп. Таматала аны сакълаугъа эс бурмайдыла деп айтыргъа боллукъду, тойда, бушууда, къайда да бир бирге орусча сёлешген адетге киргенди.

Экинчи къайгъыбыз – адам саныбыз азды. Жашла, къызла юйюрле къурамай къаладыла. Жамауат эс бурса керекди анга. Дагъыда эски элледе миллет къалала оюла турадыла. Ол а бизни тарыхыбызды. Аланы власть сакъларгъа, оноу этерге керекди. Алай бизни кесибизден да къалады – ол затлагъа эллени, районланы администрацияларыны таматаларындан башлап, малкъар халкъны атындан къуллукълада тургъанла, депутатха айырылгъанла да къайгъырыргъа керекдиле. «Бу мени халкъымды» – деп, ол затны къайгъысын этмегенлери жарсытады. Не заманда да кючлю, къарыулу миллет алгъа барады. Биз да аланы санларында болсакъ – ол бизге насыпды. Ол къууанчны келтирир ючюн а хар адам да кесини борчун толтурургъа керекди деп, мен алай сагъыш этеме.

– Хадис, сен аслам халкъ проектлени авторуса. Кёп жылланы кюрешесе. Ала санга хайыр келтиредиле, къуллукъ бередиле деп да айталмайма, алай заманынгы, къарыуунгу да къоратаса. Ол затланы не оюм бла этесе?

– Адам бек алгъа ата-анасына, элине, жамауатына хурмет этерге керекди. «Мени Малкъарым, атым, жаным, тилим…» – деп, ол затлагъа табыннган ким да миллетди, халкъы ючюн кюреширикди. Бу борчну халкъыма сюймеклигим ючюн салгъанма кесиме. Ол иги, алчыланы санында болсун деп. Къолумдан келген бир зат бла болушаллыкъ эсем халкъыма деп кюрешеме. Итиниуюм барды.

«Ол кесине махтау излейди, хайыр кёреди», – дегенле да болурла, алай мен ол адам былай айтады деп, аны эсге алмайма. «Къайсыннга жюз атлам» комплексни ишлеп башлагъаныбызда, бек биринчи мен бу уллу ишни ауурлугъун, аны юсюнде дау да, даулаш да, жалгъан сёз да чыгъарыгъын биле эдим, алай ол борчну боюнума салыргъа къоркъмагъанма – халкъыбызгъа базыннганма. Арабызда миллетин сюйген, иги, басымлы жашла, къызла кёпдюле. Жаланда излерге, таба билирге керекди. Къайсынны юсюнде уа арсар болмагъанма – халкъны анга аллай уллу сюймеклиги барды, аны аты бизге байракъды. Алгъадан билгенме халкъыбызгъа хайыр не келтирлигин, аны белгили не зат этеригин. Ишни башлагъанда, къолубузда сом да жокъ эди, алай ийнаныулукъ бар эди да, ол элтгенди алгъа. Бюгюнлюкде бек ыразы болуп къарайбыз этген ишибизге. Аны уа халкъыбызны ата журтха сюймеклиги этдиргенди.

– Кёп жерледе боласа, кёп да кёресе, билесе. Аны бла байламлы энчи не затны чертип айталлыкъса?

– Бир Аллахха къарап айтханда, къарачай-малкъар адетден, бизни тарыхыбыздан терен болмаз деп, алайды оюмум.  Ауузубузда, сёзлюклерибизде сакъланнган жер-суу, жанлы, жансыз, жулдуз, кюн, ай атланы кёбюсю башхалада жокъдула. Теренди, байды тилибиз. Тюрк халкъланы къайсын алсакъ да, къырал (къурал) деген тюрк сёз государство деген магъанада жаланда Къарачай-Малкъарда бла монголлулада жюрюйдю. Кимни аллы, кимни арты дейдиле да, бизде III-IV ёмюрледе былайда, Шимал Кавказда, Атилланы ханлыгъы – империясы болгъанды. Жашау бла бирге халкъны аты да тюрлене баргъанды. Биз гунн, булгар, авар (ауар, Ауар-Сырты), ас (таудагъыла), алан (ёзендегиле) деген атланы да жюрютгенбиз. Миллет атыбыз не тюрлю болгъан эсе да, биз бир тамырданбыз. Кёпле даулайдыла, кёчгюнчю халкъсыз деп. Ол алай болмагъанына шартла кёпдюле.

– Хадис, санга кёп къонакъ келеди. Ала бизде бу затны жаратдыкъ, муну уа угъай? деп айтамыдыла?

– Келгенле бизде къонакъны сыйын кёрюу, сый берген адетлени бек жаратадыла. Шимал Кавказда, Россейде, битеу да тюрк халкъланы алгъанда, бизни кёп затыбыз бирси уллу миллетледен эсе къолайлыды. Аны сылтауу да барды – бизни ата-бабаларыбыз уллу къыраллыкъда жашагъандыла. Аллай теренден келген миллетде уа фахмулу адам кёп тууады. Сёз ючюн, Шауайланы Дауут хажини, Мечиланы Кязим хажини, Къулийланы Къайсынны, Зумакъулланы Танзиляны, Отарланы Омарны, Ленин бла тюбешген, арап, орус, француз тиллени билген Энейланы Магометни, аны жашы Тимурну айтсакъ да неда Абайланы Солтан-Бекни алсакъ, ол биринчи къуралгъан консерваторияда Пётр Чайковский бла окъугъанды, Азербайджанда гимназия ачып, анга таматалыкъ этген Абайланы Ханифа, Шимал Кавказда биринчи Жигит Байсолтанланы Алим… Аллай деменгили адамла бош жерде туумайдыла. Биз уллу миллетден юзюк болуп сакъланнганбыз да, ма ол юзюкде окъуна битеу да дуниягъа айтылгъан адамла тууадыла. Ол бошдан тюйюлдю, аны эслерге керекди. Ол затланы къонакълагъа айтсакъ, ала кертиси бла да сейирге къалып: «Биз энди Малкъарны тарыхын теренирек билирге излерикбиз»,- деEчюдюле. Мындан ары да игисин болсун.