Саууту, къаламы да жютю болгъандыла

Россейни Жазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени болуп тургъан Занкишиланы Хусейн коллегаларыны юслеринден очеркле, статьяла, зарисовкала жазгъанды. Бюгюн аны «Коммунизмге жол» («Заман») газетде кёп жылланы ишлеп тургъан Кючюкланы Магометни юсюнден очеркин басмалайбыз.

Кючюклары Зылгыда жашагъандыла. Магомет да бу элде кёргенди дуния жарыгъын. Бери, черекни бийик сол жагъасында орналгъан тау элге, кюн эртте тие эди. Жашчыкъ, жылы ташха чёгюп, сууну бирси жанында булутла тюбюнде орналгъан Глашлары деген элге къараргъа сюйгенди. Узакъдан таш юйле, къая бетлеринде ишленнген къарылгъач уялача, кёрюне эдиле. Табийгъатны ариулугъуна эжиу этгенча, деменгили черек, ташны ташха ура, гюрюлдеп саркъады. Ахыры-къыйыры болмагъан жыр болуп кетеди ол къаяла артына.

Магомет быллай айтхылыкъ, огъурлу жерде ёсгенди. Ол мында къара таныгъанды, жашаргъа юйреннгенди. Анга он жыл болгъанда, анасы ёледи. Ол, кичи къарындашы Мухтар да ынналары бла къаладыла. Эки жашчыкъ да асыры иги окъугъандан, устазла аланы бирсилеге юлгю этедиле. Ала иш кёллюле, таза ниетлиле, чёрчекле болуп ёседиле.

Тёрт классны тауусхандан сора, Магомет Ленинчи окъуу шахарчыкъгъа киреди. Анда да аты дайым махтау бла айтылып тургъанды. Педтехникумну бошагъандан сора, аны ишлерге Кёнделеннге иедиле. Ол анда башланнган класслада устаз болады. Тюшге дери дерсле бере, тюшден сора уа орус тилге юйренирге сюйгенле бла ишлейди. Жаш устаз ишге кёлю бла бериледи, алай кёп да турмай аны Нальчикге чакъырадыла. Школну директору, аны иш кёллюлюгюн эслеп, сабийле да устазны бек сюйгенлерин кёрюп, иерге сюймей эди. Алай партияны обкомуну пропаганда бёлюмюню таматасы Къумукъланы Салих Магометни «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетни эл мюлк бёлюмюне тамата этип жибереди. Ол заманланы эсгере, Магомет Ахматович былай деген эди:

- Будайланы Азрет бла Теммоланы Хамит болушхандыла манга журналист болургъа, ол къыйын, алай сейирлик ишни сюерге. Жашаууму бек къыйын кезиуюнде да чогъежленмегенме бу усталыкъны сайлагъаныма. Хар заманда да ёхтемленнгенме тынчлыкъсыз, адамлагъа къайгъырыу иш бла байламлы болгъаныма...

Алай къадар аны жашауун башха жанына бурады, анга сюйген ишин къояргъа тюшеди. Магометни аскерге къуллукъ этерге чакъырадыла. Ол Орта Азияда аскер округга тюшеди. Кавказны табийгъатындан сора Азияны къызыу, къумлу, суусуз ёзенлерине терк юйреналмайды, алай ишине кёре чыдаргъа, тёзюмлю болургъа кюрешеди. Анга гитчелигинден окъуна тюшген эди кесин къыйын болумлагъа чыдамлы этерге, юйренирге. Нальчикни аэроклубу уа анга чынтты кишиликни школу болгъанды. Журналист Кючюк улу Магомет анда парашютистлени курсларын тауусады, спортну ол тюрлюсюнден инструктор болады.

Аскерде Магометни полковой школгъа жибередиле. Андан сора аны атлы аскер полкуну 46-чы взводуна командир этедиле. Бир ауукъдан а Ташкентдеги аскер-политика училищеге окъургъа иедиле. Аны ары ийген аскер таматала таулу жашха уллу ышаныулукъ бла къарай эдиле. Окъууну бошагъандан сора, Магомет гаубицалы артиллерия полкну 389-чу батареясыны политругу болады. Бир кесекден а къуллукъ этерге Алма-Атагъа кёчюредиле - 173-чю полкну политругу этип. Ма былайда аскер къуллугъун бардыргъан кезиуде башланады Уллу Ата журт уруш да.

Туугъан жеринден узакъда болгъанлыкъгъа, Магомет Кавказда урушну къалай баргъанындан хапар алгъанды. Совинформбюрону билдиргенине кёре, хал къууандырырча тюйюл эди. Къанлы жау а Къабарты-Малкъаргъа жууукъдан-жууукъ келеди. Кючюк улу Минги тауну тийресине тартдыргъан фашистле бла сермеширге, аланы ууатыргъа къалай термиле эди! Аны эси, жюреги да туугъан тауларында эдиле. 1942 жылны июнь айында анга Кавказгъа тюшерча онг табылады. Ол къуллукъ этген 63-чю атлы аскер дивизияны Гюржю табагъа кёчюредиле. Аскерни штабы Зугдиди шахарда эди. Андан аскерчилени ыфчыкла бла аудуруп, Минги тауну тийресине келтиредиле. Бечо, Тонгуз-Орун деген ыфчыклада бизни аскерчиле къорууланыргъа хазырланадыла. Магомет ол кезиуде Глухор ыфчыкда болгъанды. Ол кюнледе болгъан ишлени Магомет унутмагъанды, хар зат эсинде къалгъанды.

- Бир кере мени дивизияны штабына чакъырадыла... Замкомдив З.Ю. Ставчанский бла политика бёлюмню таматасы Ф.М. Ахтямов: «Глухор ыфчыкда фашистлени кючлери кьаллай бир болгъанын билирге керекбиз. Тасхагъа барыргъа керексиз», - дедиле.

Бек чыдамлыларындан, урушда кишиликлерин кёргюзтгенледен онеки адамны алып, ингир къарангыда жолгъа чыгъама. Кече узуну агъачда барабыз. Танг атаргъа немис тилде сёлешгенлени эшитип  бугъабыз. Абызырагъан а этмеген эдик, алай нёгерлериме кесибизни кёбюрек кёргюзтюрча тап жерлени сайлагъыз дейме. Фашистле иги кесек бар эдиле, биз аланы тёгереклеринден алабыз. Алты немислини къолгъа этебиз, къалгъанлары уа кеслерине алайда ёлюм табадыла. Жесирге алгъанларыбыз штабда фашистлени бу тийредеги кючлерини юслеринден керекли шартланы билдиредиле. Ала кеслери да рейхни 111-чи махтаулу «Эдельвейс» деген дивизиясындан эдиле.

Ол кече тасхагъа баргъан жигитле барысы да къырал саугъала бла саугъаланнгандыла. Кючюкланы Магометге уа Къызыл Жулдузну ордени бериледи.

Кючюк улу къайсы сермешде да урушну бек къызыу жерлеринде эди. Бомбала чачыла, окъла сызгъыра тургъанлыкъгъа, ол къоркъмагъанды. Шимал Кавказны эллерин бла шахарларын фашистледен азатлай, кёп нёгерлерин асырагъанды, кёп къыйынлыкъ кёргенди. Аны юсюнден жазаргъа сау китап окъуна азлыкъ этерикди.

Сучава деген румынлы шахарда Къызыл Аскерни эки таулу офицери тюбешедиле - капитанла Кючюкланы Магомет бла Черкесланы Сарбий. Алай аланы ол тюбешиулери мудах эди.

- Мени штабны начальниги жангы буйрукъ бла шагъырейлендиргенди,- дейди Магомет, шошлукъну буза. - Туугъан жерлеринден кёчюрюлген халкъланы келечилерин аскерден кетерирге, Сибирьни аскер округуна иерге деген буйрукъ барды.

- Жарлы жерлешим, экибиз да ол къыйын жолгъа атланырыкъбыз, бизни терслиги болмагъан жарлы халкъыбызча, - деп, ауур кючсюндю Сарбий.

Новосибирскде Магометге бла Сарбийге кёчгюнчюлегеча тюбейдиле. Черкесланы Сарбийни Къыргъызстаннга иедиле. Айырыла туруп, шуёхла энди тюбеширбиз деп ийнанмай эдиле. Алай алгъаракъ чабып, айтыргъа сюеме - жашланы къадарлары тюбешдиргенди. Ала Нальчикде, сюйген газетлерини редакциясында тюбейдиле. Мында 14 жылны бирге ишлегендиле - Сарбий «Коммунизмге жол» («Заман») газетни редактору, Магомет а письмола бёлюмню таматасы болуп. Кючюкланы Магометге КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу деген ат да бериледи.

Барнаулда Кючюк улуна башхача оноу этдиле. Ол манга айтханы эсимдеди:

- Гитче къарындашым Мухтар да урушда эди. Ол жыллада бир бирибизни тас этебиз. Мухтардан сора бизни юйюрден сауланы санында киши жокъ эди, аны себепли мени Сибирьде къоядыла. Барнаулда «Алтайская правда» газетде биягъы журналистика ишде тохташама.

Редакцияда Магометни сыйы-намысы жюрюгенди, таулу жашны ариу кёргендиле. Эллеге командировкалагъа барып, статьяла жазады, къыйынлыгъын унутур ючюн, аямай ишлейди. Алай бир кюн редактор, анга эндиге дери хурмет эте келген адам, Магометни чакъырып:

- Жолдаш Кучуков, сизни партияны крайкому бу ишге тийишли кёрмейди, - дейди.

Магомет аны ишден таулу миллетден болгъаны ючюн къыстагъанларын ангылай-ды. Ол заманлада жууаплы ишге кёчгюнчю халкъланы  келечилерин къоймагъандыла. Ол артыкълыкъны да «жутуп», Магомет Алтайны Загайново деген узакъ элинде школда ишлерге киреди да, военрук болуп, 16 жылны ишлейди. Алай жазыу ишге аны жюреги къуруда тартханлай тургъанды. Ол себепден Нальчикге къайтханлай, радиогъа ишге киреди. Бир ауукъдан а малкъар тилде чыкъгъан газетге кёчеди да, пенсиягъа чыкъгъынчы анда ишлейди. 

2001 жылны 3 февралында Кючюкланы Ахматны жашы Магометни огъурлу, батыр жюреги тохтап къалды. Ахлулары, шуёхлары аны ахыр жолгъа, уллу бушуу этип, ашырдыла. Ол душманладан къоруулагъан Ата журт сау къадарда, аны аты унутулмазлыгъына толу ийнанабыз. Къырал аны къыйынына бийик багъа берип, Къызыл Жулдузну ордени, Уллу  Ата журт урушну да эки ордени бла саугъалагъанын ёхтемлик бла сагъынабыз.