Поэзия бла музыка – адам улуну ёмюрлюк хазналары

Къулийланы Къайсынны поэзиясы кеси музыкача ариу эшитиледи. Баям, уллу поэтни оюмларыны теренлигин эслеген жырчыла ол затны хайырланмай болалмагъандыла. Бу сиз окъугъан назмула хар бири да музыка бла байламлы чыгъармаладыла. Белгили немисли композитор Людвиг ван Бетховенни чыгъармаларын поэт бек сюйгенди. Ол аны музыкасына тынгылагъанда, кёз аллына ол назмуда санагъан кёп зат келгенди: ол таула, къаяла сюйгенча, тенгизден, къара чынгылдан «секирип ётгенча», «элияны, булутланы Кече кёкде, сермеп, тутуп къойгъанча», «къар тюзледе жандыргъанча отланы»… Поэт аны «Халаллыкъдан бийик тау жокъ!» – деген сёзлерин келтиреди назмуну ахырында. Керти да, Людвиг ван Бетховен аллай адам болгъанды деп  жазгъандыла аны  бла ир заманда жашагъанла, аны иги таныгъанла. Ол: «Мени гыржын туурамым барнда, шуёхларымдан бири да керекли боллукъ тюйюлдюле. Тюз ол сагъатда болушалмасам да, олтуруп, ишими этип, узакъ созмай мен анга не тюрлю къыйынлыкъдан  да чыгъаргъа болушурукъма», – деучю эди дейдиле. XVII-XVIII-чи ёмюрледе жашагъан композиторну бла ХХ-чы ёмюрде жашагъан поэтни бирге фахму, халаллыкъ да ушатхандыла.

«Музыка» деген назмусу Къайсынны философия лирикасында энчи жерни алады. Сабийлигинден окъуна халкъ жырланы макъамлары къанатландырып, учундуруп тургъан поэтни музыкагъа къарамы энчи сыйлылыкъ бла байламлы эди. Суратлау байлыгъы уллуду назмуну. Анга тынгылагъан лирика жигит башха дуниядагъы анасыны ауазын, жауунну тереклеге жаугъанын, къылкъыла шыбырдагъанларын, хорлагъанлары, хорланнганлары бла къазауат баргъанын, къаплан хырылдауун эм дагъыда адам улуну эсине тюйрелген кёп затны эшитеди. Музыканы «Тилсиз ташха, терекге да тил берген, Тар тутмакъны дунияча кенгнге керген», ахшамны да, тангны да, тенгизни да, тамычыны да, къууанчны да, ачыуну да тиллерин билген уллу кючюн махтайды поэт.  Ол аны хорлау бла, насып бла тенг этеди.

Битеу дуния башында башха тилледе сёлешген адамла бирча ангылагъан тил музыканы – сезим байлыкъланы бек магъаналысыны – тилиди. Музыка согъулгъанда, огъурсуз да огъурсуз ишин унутады, къыйынлыкъгъа тюшген да – жарсыуун.

Къайсын уллу чыгъармачылыкъ жолунда адамгъа аны къыйын сагъатында онг берген, къарыуун къайтаргъан, жашауну жангыдан таза, татыулу этген затладан аламатына музыканы санайды. Музыка – адам закийлигини жетишимиди, жашау татыу этген, азатлыкъны байракъ этген, дунияны жарыкъ, мудах тауушха бойсундургъан сыфаты.

Къулийланы Къайсынны орус тилде «Музыка» деген назмусу да жырды. Анга музыканы композитор Игорь Крутой жазгъанды, жырлагъан а дуния къарс къакъгъан жырчы Дмитрий Хворостовский этгенди.

Къайсынны «Хар иги зат да алдады!» деген назмусу таукелликни юлгюсюдю. Адамны не къыйын кюнюнде да, ёмюрню сакъ атлашында, къанатлы ашыгъыуунда да эски  болмагъан, унутулмагъан, заманын, кеси кезиуюн сакълап тургъан бир зат барды – ол умутду. Умутсуз жашауубуз магъанасыз болур эди. Олду бизни не бийик таудан, не къыйын ауушдан да аудургъан, кёпюрсюз сууладан ётдюрген, тенгизлени ары жанларында дуниялагъа итиндирген, алагъа сейирсиндирген да. Олду бизни, окъ тийгенде да, акъ къар не жашил кырдык къызыл къаннга боялгъанда да, къобуп, алгъа атлатхан. Бек игиси уа – ол  не заманда да адамдан алда барады, жол кёргюзте, тюзете. Андан жазады поэт:

Дайым бек иги фикирле,

Биз айтырыкъ мажал сёзле –

Алдадыла барысы да.

Бар, таукел бар,

Арысанг да!

Дунияда хар не да байламлыды – жашау бла умут да. Бу назмуну орус тюрлюсюне музыканы композитор Эдуард Колмановский жазгъанды, жырлагъан а Марк Бернес этеди. 

«Мен сюйген тиширыулагъа» деген назму, бир заманда бир тиширыугъа аталгъан ыразылыкъ сёз болгъан эсе, аны башыды. Жашауда тюбешиу, айырылыу да тёрели ишледиле. Айхай да, бек аламаты эки адам бир бирни табып, ёмюрлерин бирге ётдюрселе, юй ишлеп, анда экисине да ушагъан сабийлерин ёсдюрселе, олду. Алай жашау – ол жашауду. Сезим келген, кетген да этеди. Поэт бу ачыкъ лирикасында ётген жашлыгъын бла келген къартлыгъын бирге къошуп, эсгериулеге кирип, бир заманда бир аны бла тюбешип. аны къууандыргъан тиширыулагъа алгъыш этеди. Ала аны сууукъ кюнюн жылы этген байрамлары болгъанларын айтып, аланы сакъ къолларын, гюл ийисли эринлерин, жулдуз атларын, къышларын, жазларын да эсге тюшюреди. Аланы тырманларын да, заман озгъандан сора, алгъышха санайды, ала берген насыпны багъалайды эм алагъа алгъыш этеди лирика жигит. Тиширыуну къачы алай уллуду Къайсынны поэзиясында – ол бир заманда унутмайды жашау да, насып да андан башланнганларын.

Къайсынны чыгъармаларына кёре жазылгъан жырланы, романсланы бюгюн саны жокъду. Биринчи макъамны аны сёзлерине закий композитор Хасан Карданов жазгъанды: «Узун жыл», «Мени шахарым», «Къызла ышара турсунла», «Зурнукланы ауазлары», «Сени юсюнгден жырлайма»…

Жабраил Хаупа жыргъа аны «Тиширыу сууда жууунады» деген айтхылыкъ назмусун сайлагъанды. Владимир Молов а «Сабийле бир заманда да ёлмесинле» деген тилек назмуну энчи белгилеп, анга макъам такъгъанды. Артемий Шахгалдянны «Къарылгъач», Нихат Османовну «Къобузчу къызгъа», Аслан Дауровну «Тау суучукъ» деген жырлары жылла къаллай бир оза барсала, бизге аллай бир татлыдан-татлы бола барадыла.

Айхай да, ол биринчи композиторланы ичлеринде бир таулу да жокъ эди. Орта Азиядан къайтхандан сора бир къауум замандан Байчеккуланы Абидин, Жеттеланы Мустафир, Рахайланы Анатолий окъууларын бошап, къыралыбызны Композиторларыны союзуна кирген эдиле. Ала Къайсынны назмуларына адамланы кёллерин жарытхан, туугъан жерибизни, жашауну сюйдюрген жырла жазгъандыла: Байчеккуланы Абидин – «Туугъан жерим – жюрек жырым», Жеттеланы Мустафир – «Къаячыла», «Къызны жыры», Рахайланы Анатолий – «Таулу болгъаным – къууанчым мени», «Тиширыугъа»…

Поэтни сёзлерине этилген жырланы Жанатайланы Исмаил, Алтууланы Зоя, Таукенланы Галина, Текуланы Махмут, Беппайланы Сергей, Наталья Гасташева, Заур Тутов, Ирина Шериева, Гергъокъланы Тамара, Огъурлуланы Исса, Мамайланы Фатима эм башхала айтхандыла, бюгюн да айтадыла.

Къулий улуну «Жырлагъан тиширыугъа» деген жырын а Алла Пугачева айтады. Назмуну аты «Мен сюйген тиширыугъа» деп алай эди. Жырчы кеси эсгергеннге кёре, ол бу сёзлени тюрлендирип, жыр этейим дегенинде, поэт анга ыразылыгъын бергенди. Эдуард Колмановский а музыкасын жазгъанды.

Къайсын анга аз да игилик этген адамгъа ыразылыгъын къайтып айтыучу эди. Игиликни эсде тутуу адамлыкъны белгисиди. Ол бу композиторланы асламысы бла шуёхлукъ жюрютгенди. Георгий Свиридов, поэт ауушханын билгенде: «Аны кетгени бла дуния къалай жарлы болду!» – деп жилягъанды.

Бюгюнлюкде аны сёзлерине бизни жаш композиторларыбыз Асанланы Кулина («На мир смотрите добрыми глазами»…), Этчеланы Музафар («Айран», «Акъ къачыкъ», «Тау суучукъну жыры», «Тауларымда», «Жашчыкъ тепсейди», актриса эм жырчы, композитор – кёп фахмуну иеси Мамайланы Фатима («Алгъыш», «Къыш эди»…) да кёп жыр этгендиле.

Байчеккуланы Абидин 1980 жылда поэтни «Ленинни юсюнден таулу поэмасына» кёре кантата жазгъанды. Ол биринчи кере республикада композиторланы союзуну пленумунда согъулгъанды.

«Туугъан жерим» деген жырны юсюнден телевиденияны режиссёру Шаханланы Нафисат былай эсгере эди: «80-чы жылланы алларында Абидиннге аталгъан бир бериуде композиторну юсюнден сёз айтыргъа Къулийланы Къайсын да келген эди. Анда аны сёзлерине «Туугъан жерим» деген жыр айтылгъан эди. Жолда бара, парк ичи бла поэт бериуге къатышханла бла бирге аны жырлап келгени бизни кёргенлени барын да къууандыра эди. Ол жырны Малкъарны гимнине санагъан эди поэт. Ол халкъ жырларыбызны иги биле эди, жырласа, ауазы да бек хычыуун болгъанды…»

Атмырзаланы Элдар бла Абдуллаланы Магомет а Къайсынны чыгъармачылыгъын сюйгенлени кёп болмай «Ах, мой Чегем» деген орус тилде айтылгъан жыр клип бла къууандыргъандыла.