Бу тийрелени бир кёргенле бери жангыдан келмей къалмайдыла

Бахсан ауузну бийигинде орналгъан тау элге – Тегенеклиге 1931 жылда Совет Союзну жер-жерлеринден биринчи туристле келген эдиле. Алып айтханда, бу кезиуден тебиреп Минги тау тийресини айныуу да башланнганды дерге боллукъду. Бир кесекден а къыралны правительствосу мында Солуу, туризм эмда альпинизм битеуроссей базаны къураргъа оноу этеди. Алай бла бу ариу да, тамаша да жерге адамла кёпден-кёп келип тебирейдиле.

Эм алгъа солугъанла уллу болмагъан турист эмда альпинист базалада тургъандыла. Артдаракъда уа Бахсан ауузунда машина жюрюген жоллагъа асфальт да саладыла, тийишли коммуникацияланы да тартып, ызы бла «Иткъол», «Элбрус», «Терскъол», «Азау» турист гостиницаланы ишлейдиле. Ахыргъысындан къалгъанла, аны уа къыралда белгили болгъан жумушла ючюн адамла алай кёп заманны хайырланмагъандыла, дагъыда аскер турбаза да, бюгюнлюкде уа «Терскъол» тири солуу ара, «Вольфрам» пансионат – барысы да эндиге дери да кенг белгили болгъанлай келедиле. Альпинист лагерьле «Джайлыкъ», «Уллу-Тау», «Джантуугъан», «Шхельда», «Адыл-суу» - ала уа таулагъа ёрлерге сюйгенлени бусагъатда да кеслерине тартханлай турадыла.

Жыйырманчы ёмюрде Минги тау тийресинде туризмни эм айныгъан кезиую, къыралны бирси турист араларындача, жетмишинчи-сексенинчи жыллагъа тюшгенди. Ол кезиуде профсоюз путёвкала бла адамла асыры кёп келгенден, аланы сыйындырыр жерле тапхан да тынч болмагъанды. Бу жумуш эмда реклама, турфирмала бла келишимле этиу, туристлени алыу эмда аланы солууларын къурау, бирси ишле бла уа (жетишимли тамамлагъанын да чертирге тийишлиди). Туризм эмда экскурсияла жаны бла Эльбрус совет кюрешгенди. Адамла «Таула – тенгиз» деген маршрутну жаратхандыла. Тау базалада бир кесекни тургъанларындан сора, солургъа келгенле Бечо ауушдан эмда Донгуз-Орундан ётюп, Къара тенгизни тийресине аугъандыла. Чегетде, ызы бла Азауда да биринчи канат жолла ишленнгенлеринден сора тау-лыжа спорт да айнып башлагъанды.

Курортха тюрлю-тюрлю кезиулени «сынаргъа» тюшгенди. Совет Союзну чачылыуу, къыралда экономикалы кризис бери туристлени, альпинистлени эмда экскурсиячыланы келиулерин терк окъуна азайтхан эди. Террор къоркъуулукъну хатасындан бир кезиуде бери жол ахырысы бла жабылып да тургъанды. Минги тауну тийресини жангырыуу эмда жангыдан айныуу эки мингинчи жыллада башланнганды. Он жылла бла саналгъан заманны халкъ хайырланып тургъан уллу турист объектледен сора да, кёп жангы энчи къонакъ юйле, отельле да ишленнгендиле. Аны себебинден курортха келгенлени сыйындырырча эмда ала бютюн тынчлыкълы солурча онгла да къуралгъандыла.

Бюгюнлюкде учаргъа жарарча бир кесек къар жаугъанлай окъуна Минги тау тийресинде лыжаланы сюйгенле аслам халда жыйыладыла. Минги таугъа элтген шёндюгюлю канат жолла ишленнгенлерини хайырындан, ала уа булутлу бийикликге дери созулгъандыла, тау-лыжа трассала тапландырылгъанларыны эмда аланы жангылары ачылгъанларыны хайырларындан кюнню ичинде таудан энишге бир ненча кере учарча онг да барды энди. Мында тау-лыжа кезиу жыл сайын декабрь айда ачылады, къар жауса уа – ноябрьде окъуна. Сноубордистле бла лыжачыла бери кёп санда январьда къыш каникулланы заманында эмда февральда – студентле солугъан кезиуде келедиле. Алай эсе да, башха заманда да, жай башланнгынчы окъуна дери курорт адамладан къуру болмаучуду. Тауланы бийиклигинде къар алай бек эримейди да, анда сау жылны учаргъа да болады.

Жай айлада да турист объектле бош турмайдыла. Ала бери жууукъда тургъан ауузланы кёрюрге, гара сууладан ичерге, Джылы-Сууда саулукъларын игилендирирге, таза тау хауа бла солургъа келгенлени къонакъ этедиле. Айхай да, Минги тау тийресинде адам сюйюп барырча эмда къарарча жерле да кёпдюле. Сылтран-Кёл – 3100 метрден бийикликде, чучхурла – Солтан, Къаракъая-Суу, Къызыл-Суу, Азау, буз чыранла – Шхельда, Башкара эмда бирсиле биреуню да кёлюне жетмей, кеслерине тартмай къоярыкъ тюйюлдюле.

Жай эмда кюз арты башланнган заман – ол альпинизмге эм ахшы кезиудю. Таулагъа чыгъаргъа сюйгенле къауум-къауум болуп, Минги таугъа ёрлейдиле, андан сора да, бирси тёппелени да жокълайдыла.

Минги тау тийресинде инфрастуктура айныгъанлы бери тири солууну аслам тюрлюсюн къураргъа онгла чыкъгъандыла. Атла бла хауада айланыу, парапланлада учуу, тау велосипед бла тёшден энишге тюшюу, болидледе (эришдирген автомобильле) къызыныу – бу затла барысы да туристлени эслерин кеслерине бурдурмай къоярыкъ тюйюлдюле. Солуу базалада жалгъан кёлле да бардыла энди, заманны чабакъ тута да оздурургъа боллукъду. Жангы кафеле ачылгъандыла, улоуланы салырча майдан тапландырылгъанды, олтуруп солур жерле да къуралгъандыла.

Уллу турист махкемеледе инструкторла болуп Хаджиланы Бийберт, Толгъурланы Ханапий, Геккиланы Сулемен, Хаджиланы Самат, Юрий Порохня, Михаил Емец, Мухамед Шурдумов, дагъыда бирсиле кёп жылланы ишлегендиле. Бирлери бу тийреде туугъандыла, башхала бери тау жерге къыралны бирси регионларындан жашлай келип, жаратып, мында ёмюрлюкге къалгъандыла. Ала барысы да къадарларын турист походланы къурау эмда бардырыу, солургъа келген адамланы туризмни энчиклерине тюшюндюрюу, лыжалада, сноубордда учаргъа юйретиу бла байламлы этгендиле. Бир кере Минги тау тийресинде болгъанла бери дагъыда жангыдан къайтып-къайтып келедиле десек, ол ётюрюк боллукъ тюйюлдю. Курортда болгъан затланы кёрюрге, тынгылы солуп, кюч-къарыу да алып кетерге онгла да жангыра, тапландырыла, къонакъланы излемлерин жалчытыугъа тийишлиликде къурала барадыла.