БИРЛЕНИ КЕСИНЕ ТАРТАДЫ, БАШХАЛАНЫ КЪОРКЪУТАДЫ

Ариулукъну халкъла аралы кюнюне

Ариу затла кёпдюле дунияда, алай а бизни башха, бизге тёрели болмагъан «ариулукъгъа» юйретирге кюрешгенле андан да асламдыла бюгюн. Бу затлагъа шагъатлыкъ этген шартла кёпдюле, бютюнда чыгъармачылыкъ ишледе. Аллай адамны кёз къарамы, онгу, фахмусу да энчидиле деген оюмгъа бойсунуп, тынгылайбыз. Алай а, тынгыламасанг да, аланы замандан сора ким кетералады жашаудан?

Адам кесини терисинде сурат этген культура, тату, ёмюрледе кезиулеп кете, келе турады. Аны къайда, къалай чыкъгъаныны, жайылгъаныны, бек башы уа, магъанасыны юсюнден хар кимни кеси оюму барды.

«Тату» деген сёзню Полинезияны айрыкамларындан Европагъа белгили тенгизчи Джеймс Кук (1728-1779) келтиргенди. Андагъыла «та» деп суратха айтхандыла, «тау» деб а – адамны тинине (дух). Айтхылыкъ Кук, терилеринде акулаланы тишлери, садакъ окъланы жютюлери суратланнган аборигенлени къоркъутуу тепсеулерин кёргенде, не сынаулу жолоучу болса да, абызырагъанды.

Алай андан да алгъа этгендиле терилеринде суратла адамла. Античный заманладан къалгъанлары да барды. Алайды да, ол къачан этилип башланнганды деген соруугъа жууап тапхан къыйынды. Алимле 5300 жыллада жашагъанды деп белгилеген, Альпы таулада чыранда табылгъан адамны да бар эдиле тату суратлары.

Дагъыда археологла бу тема бла байламлы алгъаракълада бир сейир затны билдиргендиле: бизни эрагъа дери бешинчи ёмюрде жашагъан алтайлы бийче къыз Укоканы юсюнде ала эл бла бир сурат тапхандыла. Ол а бийчени бай, къолайлы юйюрден болгъанын чертген шартды деп, алай ангылатадыла.

Озгъан ёмюрледе

Алгъа татула Къытайда, Индияда, Африкада, Полинезияда этилип башлагъан эселе, кечирег а кёпледе тёреге айланнгандыла. Эрттегили Румда (Грецияда) къулланы кёз тёгереклерин жашил бояу бла ызлагъандыла, ала къачсала, кимле болгъанлары белгили болурча. Алай бла аланы тутуп, иелерине къайтаргъандыла.

Белгили тарыхчы Геродот (484-425 бизни ёмюрге дери) Персияны оноучуларындан бири Гистиаэй кесини киеуюне жашырын къагъытны къулуну башында жазгъанды эм аны чачы ёсюп, ол жазыуну жапхынчы сакълап, алай ийгенди аны анга деп билдиреди. Дагъыда терисиндеги суратла адамны чыкъгъан жерин, аласыз айланнган къолайсыз болгъанын белгилегендиле деп жазады.

Къытайда бла Японияда тату бла бачаманы даражасын белгилегендиле. Дагъыда Японияда аманлыкъ этгенлени бууунларында, бир неда андан кёп ызлыкъ суратла этгендиле, – ала ол адам жашау жорукъланы ненча кере бузгъанын белгилегендиле. Аллайланы жамауатда намыслары, сыйлары болмагъанды. Ол болум 1720 жылда кюч алгъанды. Андан сора бир къауум заманны татугъа кёз къарам тюрленип да тургъанды.

Мисирде уа тату жаланда фараонлагъа бла бек уллу оноучулагъа этгендиле. Артда пирамидалада табылгъан мумиялада ол суратла ачыкъ кёрюнедиле. Аны къой, археологла аланы этген инструментлени окъуна тапхандыла, хайырланылгъан бояуланы да билгендиле.

Сурат сюйген индейлиле

Бу тюрлю маданиятны бек эрттегили тамырлары полинезиялы эмда америкалы индейлиледе табыладыла. Ала не заманда да ёч болгъандыла быллай суратлагъа. Аланы жаланда ол адамны тёгерегиндегиле ангылагъандыла, сылтаулары да бирча болмагъанды. Сёз ючюн, эрттегили тайпаланы заманларында ала араларында бек белгили адамны, бачаманы айыргъандыла алай бла.

Дагъыда индейлиле татула бла жаш адамны эр кишилени жыйынларына къошулгъанын неда аны жигитлигин белгилегендиле. Ол себепден суратланы санлары, жашау бара-баргъанда, къошула баргъанды.

Аланы араларында тукъум (тотем) жаныуарла, айыу, къуш да болгъандыла. Ол аланы тейрилеге ийнаныулары бла да байламлыды. Аллай суратла аланы жюрютген адамланы не тюрлю къыйынлыкъдан да къоруулайдыла, этген ишинде да болушадыла деп, иелерин шайтан-жинден, уллу суудан, уллу желден, сууукъдан къоруулайдыла деп ийнаннгандыла эм алай ангылагъандыла. Бюгюн да ийнанадыла.

Ирандан Итильге дери

922 жылда Багдаддан Волгадагъы Булгариягъа ислам динни жайып келген араб жазыучу эм жолоучу Ахмад ибн ал-Аббас Ибн Фадлан «Рисала» («Жазыула») деген китабында ол жерледеги миллетлени адамлары къолларын тырнакъларындан боюнларына дери терек, жаныуар суратладан толтурупдула деп билдиреди.

Артда жашагъан халкъладан чукчала, якутла, кельт, маори миллетлени адамлары да ёчдюле аллай суратлагъа. Дин бла байламлы да боладыла ала. Сёз ючюн, Боснияда католикле сыйлы жерлеге баргъанлагъа къач тамгъала салгъандыла.

Россейге аны тенгизчиле келтиргендиле. Ызы бла Петр биринчи кесини заманында солдатланы бууунларында жор тамгъа бла бирге номерле салдыргъанды. Техникасы да сейир – кесилген жараны юсюне порох къуюп къурутхандыла. Сермешледе не жаралы болгъан, не ёлген чыкъса, ол номер бла аны ким болгъанын билгендиле.

Фашист офицерлерини билеклеринде аланы къанлары къайсы группаны болгъанлары жазылгъанды. Жесирлеге уа ала номерле салгъандыла. Урушдан сора ол аманлыкъчыланы ол белгиле бла тапханлары да болгъанды.

Омакълыкъны сюйген тиширыула

Алагъа да салыннганды тату. Сёз ючюн, майори деген миллетде аны бла эринлерини тёгереклерин белгилегендиле, ол ариулукъ береди деп. Бусагъатда ол амалны дунияны къалайында да хайырланадыла.

Вавилонда бла Шумерле къыралында уа тиширыуланы терилеринде кюнню, жулдузланы, айны суратларын этгендиле. Ол аны жасагъаннга, бютюнда ариу этгеннге санагъандыла. Японияны айрыкамларында уа тиширыуланы бетлеринде этилген тамгъалагъа кёре, аны эрде болгъанын, ненча сабийге аналыкъ этгенин да белгилегендиле.

Барындан да бек терилеринде тату суратланы бир жерден башхасына кёчюп айланнган гепсоркъа къауум этгендиле. Тиширыула ол жазыуланы юслеринден таурухла къурап, алагъа къараргъа келгенлени сейирсиндирирге кюрешгендиле.

Аны не амал бла этгендиле?

Миллетлени тату техникада энчиликлери да тохташдырылгъандыла. Бусагъатдагъы татуаж бла эрттегили бир бирден узакъдыла. Сёз ючюн, америкалы индейлиле акула чабакъны тиши бла тешгендиле адамны терисин, тайландчыла – бамбук таякъчыкъны жютю этип, аны бла хайырланнгандыла. Шош эм Индий океанланы тёгереклеринде жашагъанла да чабакъ сюекчиклени, таш жаркъачыкъланы жюрютгендиле ол ишде. Темир ийнеле уа металлургияны айныу заманында чыкъгъандыла.

Бояуланы айтханда уа, ол иш бла кюрешгенле тюрлю-тюрлю топуракъны, ёсюмлени сууларын, кёмюрню, къурумну, башха табийгъат бояуланы хайырланнгандыла. Индейлиле уа акула тишден этилген жютю таякъчыкъ бла тешикчикле этип, ары кюл къуйгъандыла.

1891 жылда американлы Самуэль О’Рейли аллай сурат салгъан биринчи ток машинаны ишлегенди.

Сейир ёсгенди

Бир заманлада христиан, муслийман дин унамай, аны тохтатып тургъандыла. Бусагъатлада татугъа сейир ёсген, аны ёрге баргъан заманыды. Ол бизде кесини орунун жаш адамлада табады. Ала ол тюрлю суратла бла дуниягъа кёз къарамларын белгилейдиле. Бюгюн дуния таныгъан жырчыла, тепсеучюле, шоу бизнесге къатышханла да терилерин бир бирге ушамагъан суратла бла жасап, алай айырмалы этерге сюедиле кеслерин.

Тату фестивальла, жыйылыула да этедиле бюгюн, аны искусствону бир тюрлюсюне санап. Анга сейир кётюрюле барады. Кёп суратлы адамланы араларында Гиннессни китабына киргенле да бардыла. Бир-бир шахарлада, ол санда Москвада да, аллай музей ачылгъанды, кёрмючле къурайдыла. Алай а анга къарам бирча тюйюлдю жамауатда. Ол бирлени кесине тартады, башхаланы уа къоркъутхан этеди. Жаш заманларында аланы бир-бирден кёрюп, энчи, ариу болабыз деп этдиргенле, артда кетерир ючюн тынчлыкъларын, саулукъларын да седиретедиле.