ТАРЫХ БЕТЛЕ ЖОЛОУЧУНУ КЁЗЛЕРИ БЛА

Белгили орус жолоучу Александр Соборнов 1898 жылда Санк-Петербургда чыкъгъан «Родина» журналда, аны «Всемирный путешественник» деген  приложениясында Малкъаргъа келгенини, мында кёрген затларындан очерк басмалагъанды. Кёнделенни юсюнден ол анда былай айтады.

- …Кёнделеннге жууукълашхан жерде, ариу ауузда, къадама тауланы этегинде сиз кешенелеге тюбейсиз. Ала тюрлю-тюрлюдюле: бирлери – тёбеле, бирсилери  – таш хуралы дуппурла, ючюнчюлери – бичен гебенлеге ушагъанла. Аланы жанларында ууагъыракъ ташдан къаланнган кешенеле да бардыла. Ала бары да тау ёзденлени бла бийлени араларында даулашладан, тышындан, Дагъыстандан, бу жерге киргенле бла, оруслула бла уруш этгенде да былайлада баргъан къанлы сермешлени ызларыдыла.

Уллу къазауатла, къан тёгюуле да былайлада узакъ заманлада терк-терк бола тургъандыла. Ол себепден, баям, тау тёппеле, тёшле да, бу тау ауузу да адам къандан къаннгандыла. Былайда жашагъан таулуланы айтханларына кёре, ол ууакъ ташлы кешенеле орус аскерчилени къабырларыдыла. Таш хуруланы тюплеринде уа ол къазауатлада жоюлгъан тау жигитле жатадыла. Гебенча кешенеледе уа – къабартылыла.

Мени барлыкъ жерим Кёнделен ауул эм аны тёгерегинде орналгъан къошладыла. Ала бла шагъырей болгъандан сора, былайлада, бу кечинирге, баш тутаргъа къыйын жерледе орналгъан таулу татарлыланы бусагъатда жашау болумларыны юсюнден толу айтыргъа онг боллукъду…

Тау татарлыла – бу адам аягъы тутмагъан таулада бек аламат къойчуладыла… Кёнделенни жамауаты да аллай ишни сюйген адамладан къуралады. Была уруш этерге сюйген миллет тюйюлдюле, ишлеп, мангылай терлери бла табадыла кеслерини ашар гыржынларын.

…Кёнделен эл таула арасында орналыпды. Ала Минги тауну этеклеридиле. Сагъынылгъан бийиклени бир-бирлери Къызыл-Дорбун, Арт-Аякъ, Арты-Къол, Жеркли-Сырт деген атла жюрютедиле. Тауланы башлары булутлада батадыла…

Кёнделен ауул чунгурда, сууну эки жанында орналыпды. Суу, адам къолу жетип, бир ненча бутакъгъа бёлюнеди. Аланы хар биринде  тирменчикле ишлейдиле. Ала бошалгъанлай, суу биягъы бир ызгъа жыйылады. Элни юч жаны тауладыла, тёртюнчюсю уа ауузгъа айланыпды. Алай бла ол желледен къорууланады, мында аяз аз урады. Бийикледе желле ойнап, тау башларын къара булутла жапсала, бютюнда кюз артында неда къышда, Кёнделенде жаланда хауаны ауурлугъун сезесе. Ол къара булутла таудан юй башлагъа энселе,  хауа бютюнда ауур болады. Къышда элни шимал жанын къар басыпды, бирси жанында уа ол жокъду. Жаз келип, кырдык чыкъгъынчы, эл да, аны тёгереги да мор кёрюнедиле. Жайда уа жашил зумуруд кийизле жабадыла тёшлени эм бахчаланы, алаша юйчюклени башларында да кырдык ёсген элни.

Кёнделен ауул юч жюз юйден къуралады. Ала бары да сыйдам башлыдыла. Хар бир юйню аллында нартюх, картоф, сарымсах ёсген бахча барды. Ауулда бир ненча межгит да сюеледи. Ала юйледен уллуракъдыла. Юйле, межгитле да ташдан ишленип, топуракъ бла сюртюлгендиле.

Кёнделен ауул тау жамауатда насыпсыз, жарсыулу жерге саналады. Таурухлада айтылгъаннга кёре, ол адам сюеклени юсюнде орналыпды. Ауулну тёгерегин къуршоугъа алгъан кешенеле, къабырла ол затха шагъатдыла. Кёнделен жети кере тюп болгъанды дейдиле: саламелик, ёлет кирип неда Кавказда уруш этген тайпала жоюп.  Къартланы айтханларына кёре, бирде бир да сейир затла боладыла мында. Сёз ючюн, билмей тургъанлай эллилеге монглукъ, берекет келеди, сора саламелик жетеди да, мал, адам да къырыладыла, жарлы боладыла. Неда бир башха къыйынлыкъ тюшеди…

Алай, огъурсуз жерде орналса да, Кёнделен (тауча – кенг ёзен) хар жолдан жангыдан тириледи – ары тау адамла келип, жашап башлайдыла…

Элни жамауаты тау татарлыладыла, сюрюучюле, малчыла. Кавказ тауланы кийик халкъы болсала да, келбетли, къонакъны сюйген, таза ниетли адамладыла.  Ала элден бла къошдан ары чыкъмайдыла, жаланда анда-мында бири болгъанды Нальчикде…

Ала иги ийленмеген териден тонла, чарыкъла, башларына кийик эчки териледен этилген бёркле киедиле. Эр кишиле бары да беллеринде къама жюрютедиле. Уруш этерге угъай – ала бир да болмагъанча мамыр, жумушакъ халкъдыла – чыбыкъ неда мал кесерге.

Быланы сабийлери къышда, жазда да жалан этлерине окъуна тонла киедиле, жаланаякъ болсала да, башларында уа къой бёрклери барды. Таулу тиширыула шалбарла, къолан кёлекле жюрютедиле, къышда уа – тонла да къаплайдыла, башларында – жаулукълары, аякъларында – чарыкълары…

Таулуланы ашлары гыржын, сют ашла эм къой этди. Гыржыннга мирзеуню ала Къабартыдан сатып алып, тери къапчыкъла бла келтиредиле. Будай гыржын мында аз жюрюйдю, аны асламында нартюх ундан этедиле. Аны кюлде биширедиле, локъумланы уа – ийнек не къой жауда. Сют  ашла уа – жау, бишлакъ, айран – таулулада кёпдюле, бютюнда къошда. Айранны суу бла да жукъартадыла. Ол бек хайырлыды – ач болсанг, суусап къысса да, жарайды.  Таулула дагъыда къой этден, сарымсах салып, шорпа неда къуууруп, шишлик этедиле.

Аланы бек баш ишлери, алда айтылгъаныча, малчылыкъды. Мал мында кёпдю. Элли, жюз тууар малы болгъанла аз тюйюлдюле.

Таулула муслийманладыла. Къызны эрге бергенде, къалын аладыла: ол эллиден бешжюз сомгъа дери болады. Аны бермез ючюн, бир-бирле къызны урлап къачадыла.

Кёнделенде жашау, тюз да Азиягъа ушаш, эригиулюдю. Эр кишиле, тауда болмасала, ауулну орамларында неда юй башлада къауум-къауум болуп олтурадыла. Жашла топ къууадыла, таш атадыла неда ат оюн къурайдыла, атла бла юй башлагъа ёрлеп, алайдан секирип да эришедиле. Бир-бир ингирледе той да этедиле: къарсны, къобузну тауушунда лезгинканы неда Сандыракъны тепсейдиле.

Кюнден беш кере белгиленнген сагъатда эфендини сохталары межгит башындан  узун созуп, халкъны намазгъа чакъырадыла.  Межгитлеге намаз этерге Аллахха бек табыннганла жюрюйдюле, асламында къартла. Къалгъанла уа намазларын юйде, жолда, тауда этедиле…

Межгитледе дагъыда таулу сабийлени эфенди къуран окъургъа юйретеди.

Таулула сабыр, жууаш халкъдыла; алада уручулукъ, мурдарлыкъ дегенча аман ишле бек аз жюрюйдюле.

Тау татарлыла къонакъгъа жарыкъдыла. Келсенг, ол сен тохтагъан юйде, тиширыуладан сора, элни бары да болады – къонакъны кёре келгенни къарт, жаш да борчларына санайдыла. Келир да таулу, кеси тилинде саламлашыр, сора эшик жанында сюелип, санга къарап турур. Кёнделенчилени бек сюйген сёзлери уа: «Ой, Аллах-Аллах!» – деп, алайды. Аны ала бир затха сейирсинселе, къоркъсала, ыразы болсала да айтадыла.

Бу халал тау халкъы къарангылыкъда жашайды… Ауулда жаланда эки оруслу барды – къагъытчы бла аны юйдегиси. Асламы къошдадыла да,  элде адам аз болуучуду. Жаланда бир-бирледе кёп боладыла ала – Мухаммат файгъамбарны туугъан эм ёлген кюнюн белгилегенде.

Кёнделен ауулда мен 1896 жылда февральны жартысын бла март айны саулай тургъанма. Ораза заман эди. Сау кюнню ауулчула ашамай-ичмей, тютюн окъуна тартмай туруп, кюн батхандан сора уа ол затлагъа эркин боладыла. Ол кезиуде эр кишиле межгитлеге жюрюйдюле. Тиширыула уа юйде намаз этедиле.

Мартны аягъында ораза бошалып, муслийман байрам болады. Эрттенликде уллу межгитни аллына атлы, жаяу болуп, къошладан да тюшюп,  кёп адам жыйылады. Атларына кишен салып, адамла жерде олтуруп, эфендини бла аны сохталарыны къуран окъугъанларына тынгылайдыла. Намаз этген таулуланы арасында бир къауум къолан чалмалы адам айырмалыды, асламысы ариу байрам кийимле кийипдиле, Меккада болгъан хажилени башларында акъ байлаулу баш кийимле бардыла.  Не ариу болсала да, къарангы, мудах тауланы арасында дин сезимлени бийикликлерин чертген, бу жюрек тазалыкъдан толу суратла кёзюнге бир да айбат кёрюнедиле.

Таулуланы ийман жарытхан бетлери къууанчдан толады. Аладан бири, мени къатыма келип:

– Бизде игиди да? Айтчы, биздеми игиди, сиздеми? Мында игиди да? – деп сора эди.

Бу байрам бир ненча кюн барады. Адамла той-оюн эте, юйден юйге жюрюп, сыйланадыла. Чариш, таш атыу, ат оюнла… Сора жумушакъ жюрекли кёнделенчилени «Ой, Аллах, Алла…а…ллаах!» – деген сюйген айтыулары эшитиледи…
 

1896 ж.