Халкъыбызны тарыхында Кёнделенни жери

Малкъар халкъны тарыхында Кёнделен энчи жерни алады. Кёнделенчи революционерле Къабарты-Малкъарда эм саулай Север Кавказда да Совет властьны орнатыр ючюн, жан-къан аямай кюрешгендиле. «Къызыл Кёнделен» деп айтдыргъандыла эллерине. Мусукаланы Ахматны, Энейланы Магометни бла Махмудну, Эскендерланы Ибрагимни эм башхаланы атлары республикагъа белгилидиле. Аны юсюнден КъМР-ни сыйлы журналисти Къулбайланы Алий кеси заманында, 2012 жылда, бу материалны хазырлагъан эди. Бюгюннгю номерибизде аны окъуучуларыбызны эслерине жангыдан салыргъа сюебиз.

Къыралны аллында Кёнделенни къыйыны уллуду. Жаланда бу элден Уллу Ата журт урушха сегиз жюз адам кетген эди. Аладан жети жюзюсю юйлерине къайтмагъанды. Кёнделенчи жашла Москваны, Ленинградны, Сталинградны, Одессаны эм Севастопольну къоруулагъандыла, фашист аскерле бла Курск дугада, Украинаны тюзлеринде эм Белоруссияны агъачларында сермешгендиле, Берлинни алыу операциягъа къатышхандыла.

Кёп кёнделенчи жашла-офицерле батальонлагъа, роталагъа, взводлагъа башчылыкъ этгендиле. Жаяу аскер ротаны командири тамата лейтенант Малкъондуланы Азрет Север Кавказны къоруулагъан 37-чи армияны экинчи гвардиячы жаяу аскер дивизиясында къуллукъ этгенди. 1942 жылда Север Осетияда Толзгун деген элни къатында сермешде жигитча жан бергенди. Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнган эди (ёлгенден сора). Украинаны азатлау сермешледе майор Байзуллаланы Хусей чынтты жигитча ёлгенди. Аны бла бир полкда къуллукъ этген Виктор Рязанов «Заман» газетни редакциясына жазгъан эди: «Мен фронтда кёп батыр, къоркъа билмеген адамлагъа тюбегенме. Алай Байзуллаланы Хусейча жигитни уа кёрмегенме…» - деп.

Къудайланы Хасан кёп жылны «Коммунизмге жол» («Заман») газетде ишлегенди. Урушну юсюнден ахырда хапар айтмаучу эди. Полкну политотделини таматасыны комсомол иш жаны бла болушлукъчусу капитан Къудайланы Хасан, лыжачы батальонну комсоргу, фашистле бла Карелияда сермешгенди. Венгрияны ара шахары Будапештни алыуда этген жигитлиги ючюн Ата журт урушну 2-чи даражалы ордени бла, «За взятие Будапешта» майдал бла, Австрияны жеринде сермешледе кёргюзтген жигитлиги ючюн Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланнганды.

Танкланы мараучу топну командири гвардияны тамата сержанты Къудайланы Шамшудин Курск дугада, Прохоровканы къатында, нёгерлери ёлюп, къуру кеси къалгъанда, снаряд бериучю, жерлеучю, мараучу да жангыз кеси болуп, юч «тигрны» жандыргъанды. Совет Союзну Жигити деген атха кёргюзтюлген эди. Алтын Жулдузну орунуна анга Къызыл Байракъны орденин бергендиле. Танкчы, сержант Атмырзаланы Магомет акъ финнле бла уруш этгенди. Ата журт урушну жылларында гитлерчиле бла Польшаны жеринде эм Восток Пруссияда сермешгенди. Юч кере жаралы болгъанды. Жигитлиги Къызыл Байракъны, Къызыл Жулдузну орденлери, «За отвагу», «За взятие Кенигсберга», «За освобождение Варшавы» майдалла бла белгиленнгенди.

Макытланы Исхакъны жашы Магометни жигитлигини юсюнден «Комсомольская правда» газетде жазгъан эдиле. Ол Карелия фронтда 67-чи тенгизчи жаяу аскер бригаданы къауумунда уруш этгенди. 1943 жылда февральда, артха кете баргъан аскер бёлюмню къорууларгъа къалып, къол пулемёт бла 25 гитлерчи солдатны къыргъанды. Жигит таулу улан кеси да ол сермешде ёлгенди.

Кёнделенчи къарт Жанатайланы Алий къазауатха алты жашын ашыргъан эди. Аладан тёртюсю – Магомет, Нух, Юсюп, Якуб Туугъан журтну эркинлиги эм жалынчыкъсызлыгъы ючюн жан бергендиле. Дагъыда кёп кёнделенчи жашла – Жеттеланы Исмайыл, Бештокъланы Магомет, Гаммаланы Жабраил, Жашайланы Масхут, Геттуланы Максим (Магомет), Макытланы Сафар эм башхала Уллу Ата журт урушха тири къатышхандыла. Аланы барыны атларын санаргъа онг жокъду, нек дегенде, башында айтханыбызча, ала сегиз жюз болгъандыла.

Кёнделенден кёп окъуулу, билимли, акъыллы адамла чыкъгъандыла. Энейланы Магометни юсюнден ингушлу жазыучу «Звезда над Эльбрусом» деген аты бла китап басмалагъаны эсибиздеди. Аны жашы Тимур, академик, Ленинчи саугъаны лауреаты, космос кемелени жерге тюшюулерини траекториясыны теориясын жарашдыргъан алимди.

Малкъар халкъны культурасын, литературасын айнытыугъа, билим бериуню игилендириуге кёнделенчиле кёп къыйын салгъандыла. Бу элден атларын айтдыргъан эл мюлк специалистле, агрономла, зоотехникле, устазла, врачла, композиторла, инженерле, журналистле чыкъгъандыла. Бир талай жылны атасыны атын жюрютген колхозгъа РСФСР-ни эл мюлкюню сыйлы ишчиси Мусукаланы Шамса башчылыкъ этгенди. Ленинни ордени бла эки кере эм Октябрь Революцияны ордени бла саугъаланнган эди.

Къумукъланы Салих малкъар тилде биринчи харфлыкъны жарашдыргъанладан бириди. Аны жашы Ахмат партияны шахар комитетини секретары, КПСС-ни Ленин райкомуну (Нальчикде) биринчи секретары болуп да ишлегенди.

Илмуланы докторлары, кандидатлары, жазыучулары, назмучулары бла да Кёнделен таулу эллени къайсысындан да байды. Кациланы Хабуну, Геттууланы Максимни, Залийханланы Жанакъайытны, Макытланы Сафарны чыгъармалары халкъыбызгъа белгилидиле. Максимни бла Сафарны кёп назмулары жыргъа салыннгандыла. Талай жылны Гетту улу Къабарты-Малкъарны Баш Советини Президиумуну Председатели болуп тургъанды. Макыт улу республиканы телевидениясына къауум жылны башчылыкъ этгенди.

Кёнделенчи интеллигенцияны башында атлары айтылгъанланы ызларындан келген келечилерин а мен кесим да иги таныйма. КъМР-ни халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим (жаннетде жатсын) малкъар халкъгъа поэт эм драматургча да белгилиди. Аны пьесаларына кёре салыннган спектакльлеге адамла сюйюп къарайдыла. Неда композиторла Байчеккуланы Абидинни бла Жеттеланы Мустафирни эсге тюшюрейик. Кеслерини ариу жырлары бла ала малкъар халкъда атларын ёлюмсюз этгендиле. Боташланы Иссаны Совет Союзну Жигити Байсолтанланы Алимге, Ростов ючюн сермешледе ёлген Энейланы Залкуфха аталгъан назмулары да жыргъа салыннгандыла.

Малкъар интеллигенцияны гюрбежиси дерге да боллукъду Кёнделеннге. Филология илмуланы докторлары Текуланы Мусса, Малкъондуланы Азрет, Мусукаланы Борис, Улакъланы Махти, тарых илмуланы доктору Хутуйланы Ханафий, аны къызы – медицина илмуланы доктору Светлана, Россейни сыйлы артистлери Ахматланы Зейтун, Юсюпланы Хамит халкъыбызны белгили адамларыдыла. Республиканы министрлерини Советини Председателини орунбасары болуп ишлей, Хутуй улу таулу жашладан бла къызладан кёплени бронь бла окъургъа жибергенди. Халкъыбыз билимли болуруна къайгъыргъанды. Къауум жылны Жарыкъландырыу министерствогъа кёнделенчи жаш Тёппеланы Магомет башчылыкъ этгенди. Аны кичи къарындашы Азрет орус тилде чыкъгъан «Кабардино-Балкарская правда» газетни баш редакторуну орунбасары болуп тургъанды. Азретни юсюнден бир-эки сёз айтыргъа сюеме. Жарыкъ, ачыкъ жюрекли, ичинде харамлыгъы болмагъан адам, аны бла ушакъ этген хычыуун эди. Кир ниетлерин терен букъдуруп тургъанла да тюбейдиле жашауда. Азрет а – хар жанындан да ачыкъ. Рентген бла къарасала да табыллыкъ тюйюлдю аны ичинде къара тамгъа. Энейланы Халимат культура министрни орунбасары болуп ишлегенди.

Эфендиланы Салих эм аны жашы Фуад философия илмуланы докторларыдыла. Салих университетде ишинден сора да дуниягъа белгили поэт Къулийланы Къайсынны чыгъармачылыгъын, аны назму тизгинлеринде философия оюмланы тинтиу бла кюрешеди. Анга литературовед дерге да боллукъду. Къайсынны поэзиясыны юсюнден бир ненча том хазырлагъанды. Дуниядан кетген малкъарлы жазыучуланы, поэтлени атлары унутулмасынла деп, аны юсюнден дайым къайгъыргъанлай турады. Аланы эсгериуню ингирлерин къурайды. Салихни шёндюгю болумлада миллет вопросну проблемаларына аталгъан, Союзну заманында битеусоюз, артда уа битеуроссей илму-практика конференциялада этген докладларына къыралны кёп уллу шахарларында тынгылагъандыла. Эфенди улуну къылыгъында мен бек жаратхан ышаны – тюзлюк ючюн кесин ёлтюртюрге хазырды. Кимге да, гитче, уллу къуллукъда ишлегенине да къарамай, кёлюндегин ачыкъ айтады. Жойкъулланыу, кёзбаулукъ деген затла андан керидиле. Миллетчиликни кёрюп болмайды. Алгъаракълада къабартылы назмучу Инна Кашежеваны чыгъармачылыгъына кир жагъаргъа кюрешгенлеге басмада къаты жууап бергенди. Салих аны Къабартыны да, Малкъарны да къызына санайды. Кашежеваны аты ёмюрлюк болургъа керекди, дейди. Тюз айтады!

Мени бла бирге ишлеген эм окъугъан кёнделенчилени юслеринден да сёз айтыргъа сюеме. Баш редакторну орунбасарлары Малкъондуланы Хамит бла Мирзоланы Алий газетде урушха дери да ишлеген сынаулу журналистле эдиле. Аны бла бирге уа - ахшы адамла да (жаннетли болсунла). Ала, материалны окъуп, анда-мында тюзетиуле этип, наборгъа жиберирге жууаплы секретаргъа берип къоймагъандыла. Авторну чакъырып, терс этген жерлерин аны кесине кёргюзтгендиле, тюзетиулени да. Къайсы темагъа да материал хазырлагъанда бегирек не затлагъа эс бурургъа кереклисин ангылатхандыла. «Тузсус-мыстысыз сёзлеге газет материалда жер болмазгъа керекди», - деучю эдиле. Къайтарыуну да, анга кёре материалны узуннга созууну да унамагъандыла. Ала журналистиканы азбукасына кёплени юйретгендиле, ол санда – мени да.

Хурметлик бла эсгереме мени бла бирге заочно окъугъан кёнделенчи жолдашларымы. Улакъланы Зейтунну хапарларына тынгыларгъа бек сюйюучю эдим. Кёп биле эди ол, бек кёп. Официально алим деген аты болмагъанлыкъгъа, билимини теренлигине эм кенглигине кёре профессор эди. Жашагъан фатарыбызда уа – бизни устазыбыз. Билмеген, ангыламагъан затыбыз болса, Зейтуннга сорабыз. Аны чексиз кёп билгенине бюгюн да сейир этгенлей турама.

Жашыуланы Исмайыл, Масхут, Боллуланы Магомет, Ципинланы Зейтун (шёндю аладан бири да сау тюйюлдю) битеу жашауларын сабийлени окъутуугъа бергендиле. Мени бла бирге газетде ишлеген кёнделенчилени да атларын хурмет бла сагъынырчады.