Чирик кёл къалай жаратылгъанды?

Бизни республиканы тийресиндеги Чирик кёлню юсюнден тюрлю–тюрлю таурухла бардыла. Аны къалай тюрлю жаратылгъаныны, теренлигини, аны тюбюнде болгъан затланы юслеринден да айтыула бирге келишмейдиле. Аны юсюнден бизни белгили кинооператорубуз Атталаны Анатолий кесини оюмун айтхан эди. Аны бла сизни да шагъырей этерге сюебиз.

   «1964 жылда, Москвадагъы ВГИК-ни бошап, биринчи малкъар профессионал оператор болуп, Нальчикге къайтама. Фильмни салыр мурат бла материал излеп башлайма.

Чирик кёлге Къазахстандан келген шуёхларым бла баргъан кезиуюмде бир иш мени  тынчлыгъымы алады. 1942 жылда поэт, партизан отрядны таматасы Будайланы Азрет да мында жоюлгъаны эсиме тюшюп, аны бла байламлы этеме сценарийими. Ол салынмай къалгъанды. Алай ол заманда бардыргъан бир къауум ишими уа бу статьяда эсгерирге тюшерикди.

Азретни штабын излеп, мен бу тийреде кёп айланнганма. Блиндажгъа, окоплагъа келишген бир жухланы кёргенме, аладан магъаналы затха уа тюбемегенме. Дагъыда былайлада, бомба кибик, бир уллу зат чачалып, аны кесеклери тийип, андан сора болгъаннга ушагъан терен чунгурланы да кёре тургъанма, ала хазна бузулмагъандыла.

Мен иги жюзюп, суу тюбюнде солуууму тыйып да иги кесек туралгъаным себепли ол заманда Чирик кёлге бир ненча кере да тюшгенме. Сууну сууукълугъу (+9 градус) аны тюбюнде сюйгенимча бир турургъа онг бермей, башына чыгъаргъа тюше эди. Кёлню тюбю табакъ кибикди, теренди, аны къабыргъаларында бир тюрлю чачылыудан сора къалгъан шартланы эслемегенме. Андан кетип тургъан суу кесине ыз этгенди.

Чирик кёлню тийресинде болуп, иги тюрслеп къарагъан ким да эслерикди ол, бомба тюшюп, бир тюрлю терен чунгурлай къалгъанын. Кёл былайда къурала туруп, аллай сауутла алыкъа чыкъмагъанларын унутмайбыз. Алай, кёкден учуп келип, жерге тюшюучю метеоритле уа болгъандыла.

Заман бара–бара, озгъан ёмюрню 80-чи жылларында бир сейир, аламат иш болгъанды. Бабугент элни жанында, Чирик кёлден юч километр узакъ, баям, нефть излер мурат бла геологла жер къазыучу установканы орнатхандыла. Бир къауум кюн огъесе ыйыкъмы ишлеп, ол жокъ болуп къалгъанды. Жерге кетип, аны орунуна уа кёл болгъанды алайда. Тюз Чирик кёлча ийиси бла.

Ма былайда манга быллай акъыл келгенди: Чирик кёл кёкден келип тюшген метеорит тереннге кетген жерде жаратылгъанды. Ол, пробка кибик, жерге кирип, аны тюбюндеги тенгизге жетгенди. Гитче метеоритле уа, жерни тешип, тереннге ёталмагъанлыкъгъа, тюшген жерлерин чунгур формалы этгендиле.

Ала алыкъа да бузулмагъандыла. Бу тийреде жашагъан малкъарлыла Чирик кёлню тюбю жокъду дегендиле, анга чириген гаккы ийис этеди дегенден атагъандыла. Аны ийиси аз–аздан кете барады.

Окъуучу ийнанырыкъ да болмаз, бизни республиканы тюбюнде дагъыда бизге кёрюнмеген тенгиз барды деп. Былайда атам Мухажир айтыучу хапарны да эсгерейим. Ол биринчи устазладан бири эди, жай каникуллада геологла бла ишлерге кетип тургъанды. Ол айтып эшитгенме жер тюбюндеги тенгизни юсюнден. Дагъыда геология бла байламлы республиканы юсюнден кёп тюрлю хапарла билгенди.

Дагъыда бир къошарыгъым. Нефть излеген установканы жерге кетип къалгъаны быллай акъылгъа келтиреди: бизни республикада бийик юйлени ишлеген къоркъуусуз иш тюйюлдю. Аланы бийикликлерине энчи эс бурулургъа тийишлиди.

Арт жыллада Чирик кёлню тийресинде тинтиу ишле бардырыладыла, алай бу мен келтирген теория сагъынылмайды. Ол карстовый кёллени санында бек терениди деген оюм айтылады. Мени оюмума кёре, ол тюз тюйюлдю. Дайверле, аны тюбюне тюшюп, теренлигин билирге кюрешедиле. Алай аны ёнчелер ючюн, энчи прибор барды, ол хазна жангылмайды».