«Жюрегинг къууанса, жырлап къояса»

Нёгерланы Лейляны назмуларын мен Интернетни хайырындан эшитгенме. Бек жаратханма, сорушдуруп, аны тапханма. Сора телефон бла ушакъ бардыргъанма.

- Лейля, кесинги юсюнгден окъуучуларыбызгъа билдирсенг эдинг. 

-Мен 1953 жылда Узбек СССР-ни Кирвин совхозунда туугъанма. Тёрт жылым болгъанда, биз артха - Огъары Малкъаргъа къайтханбыз. Школда окъугъанымда сюйгенме назмуланы. Некрасовну, Есенинни, Пушкинни, Тютчевни эм кёп башхаланы школ программада болгъан чыгъармаларын бюгюн да эсимде тутама. Кесим да къаламымы сынай турдум, алай адамгъа уа кёргюзтмегенме. Жашыртын жазгъанымы, была кимге керекдиле деп, атып къойгъанма. 

- Сен Совет Союзну Жигити Уммайланы Мухажирни эгечи Байханатны къызыса. Эгеч къарындашына энчи кёзден къарайды, ол себепден юйюрюгюзде Мухажирни юсюнден кёп айтыла болур? 

- Бир кюн да къалмайды аны юсюнден сагъынылмагъанлай. Мухажирни анасы Аминат мени аммамды. Аны онбир сабийи болгъанды. Аладан жангыз анам къалгъанды. Тамата жашы Мухаммат фин къазауатха  къатышханды. Уллу Ата журт уруш башланнганда уа, Белоруссияны Барановичская областыны Клецк шахарындан ахыр письмосу келгенди.  Андан сора аны къадары бизге белгисизди. Не кёп излеген эсек да, аны юсюнден бир жукъ табалмагъанбыз. 

Мухажир а уруш бошалгъандан сора бизни излеп кёп айланнганды. Табалмай, артха - частьха - къайтып кетгенди. Ол офицер эди. Уруш бошалгъанлыкъгъа, офицерлени къыралны аягъы юсюне салыргъа керекди деп, дагъыда бир ауукъ заманнга тыйгъан эдиле. 

Семипалатинск областьда военкоматда ол эки жыл къуллукъ этгенди. Андан сора, бизни излегенин тохтатмай, Алма-Атагъа да келгенди. Кёп излегенден сора къалай эсе да  тапханды. Ол аскерден 1947 жылда къайтханды, 1948 жылда уа ёлгенди. 

Ёлюрню аллында анга келин келтиребиз деп тура эдик. Некях этилип эди. Алай ахшы умутлары толмадыла. Кёкюрегинде ачыкъ жарасы бар эди. Ол а, жабылмай, къуруда ашланып тургъанды. Ол сау болмагъанлай, андан ёлюп кетгенди. 

- Кёчгюнчюлюкге аталгъан назмуларынгы окъугъанма да, ала, керти окъуна, жюрекни теренинден келедиле.

- Мухажир ёлгенден сора аммамы къайгъысын чачаргъа къоншула жыйылыучу эдиле. Сора тауусулмагъан хапарла айтылып туруучу эдиле.  «Къурчдан къаты миллетиме» деген балладамы ол затла эсимден кетмегенлей жазгъанма. Биринчиден, бир тогъуз-он тёрттизгин жазама да, сора эсгериулерими тыялмай, элли беш строфа къошулады. 

Бир назмугъа ол кёпдю деп, аны ючге бёлгенме. Биринчиси «Кюйсюз оноу» - оналты куплет болгъанды. Анда бизни кёчюрген кезиу суратланады. Экинчи кесеги - «Асыулу миллетим» - Орта Азияда жашауубузну юсюнденди. Ючюнчюсю - «Ата журтуна талпына» - артха къайтып, тозурап тургъан эллерибизни жангыдан аягъы юсюне сюелтген кезиуюбюзге аталгъанды. 

Сора Чегетде эгечими къызы Асият бир жол: «Къаллай жангы назмунг барды?» - деп сорады. Мен муну окъуйма, ол а, манга да билдирмегенлей, телефоннга алдырып, суратла да келишдирип, Интернетге салгъанды. Андан сора манга кёп адам сёлешип тебирейди. Сау болсунла. 

- Мухажирни анасы сени да ёсдюргенди. Ол заманланы къалай эсгересе? 

- Мен аммам бла биринчи классха баргъан кезиуюмден жашагъанма. Бизни бла анамы гитче эгечи Зухура да тургъанды. Жарсыугъа, ол 1961 жылда 22 жылында ёлгенди. 

Амма тамата жашым урушдан келликди, мен аны юйюнде сакъларыкъма деп, бизге келирге унамагъанды. Къуру кесин къоймайбыз деп, аны бла жашап тургъанма. Ол 1986 жылда ёлгенди. Почтальон келир сагъатлагъа, орамгъа чыгъып, жауун, жел болса да, терезе аллына олтуруп, аны сакълагъанды. 

Мени хар затха да ол юйретгенди. Кеси да бек уста, акъыллы тиширыу эди. Эртте заманлада «Голлу» оюн болуучу эди да, ма ол  бир бири ызындан юч жылны анда биринчиликни алып тургъанды. Саутуда туугъан Темиржанланы къызы  Ышкантыда Уммайланы келини эди. 

- Назмуларынгы къагъытха къачан тюшюрюп башлагъанса? 

- Бир жол Уммайлада тойда университетде Малкъар маданиятны арасыны таматасы Тюбейланы Светлана бла тюбешебиз. Сора манга сёз бередиле. Алгъышларымы назму халда айтама. Ол а: «Сен кимсе? Не ишлейсе?» - деди. Болушуму айтдым. «Бу назмуланы къайда окъугъанса?» - деп сорду. «Кесимикиледиле», - дейме. «Жаза тур, бу санга энчи келген фахмуду, аны тунчукъдурма. Чыгъарыргъа сюймей эсенг, жаз да, юйюнгде турма къой», - дейди. 

 - Амманг кёпню билген, эсли, акъыллы адам эди дединг. Анга юлгюле келтирсенг  эди.

- Мечиланы Кязимни «Иман –Ислам» деген поэмасын мен ма андан эшитгенме. Ол аны азбар билгенди. Дагъыда Семенланы Сымайылны назмуларын да айтыучу эди. Бешик жырлары уа адамны жюрегин тарарча мудах макъамлы эдиле.  Он сабийни кесинден алгъа ашыргъан ананы жюрегинде къууанч аз эди. Ауузу алгъыш айтса да, ёню мудах эди. 

- Ол макъамланы эсингде туталамыса?

- Угъай! Мен бешик жырларымы Отарланы Омарны «Жукъла, жаным, татлы жукъла» деген жырына келишдирип жырлап башлайма. Дагъыда сабий заманымда атам мени Жемталагъа жууукъларыбызгъа элтеди. Анда уа атамы къарындашы Далхат бла  биз, сабийле, агъачха чынар жыяргъа барабыз. Анда уа бир макъамны эшитеме да, аны тауушуна барама. Ол а - чачы да артха таралып, бир ариу, субай жаш. Мен, таш артына бугъунуп, анга тынгылайма. Сора ол жырлай тургъанлай, чючгюрюп къояма. Жаш манга,  бугъуннган ташымы башындан къарап:

- Ариу жырмыды? – деп сорады.

- Бек ариу, - дейме. Ол а, мени башымы сылады да: «Ма сен уллу къыз болсанг, санга да бир жаш былай жырлар», - деди.

Энди мен ол макъамгъа бешик жырларымы салама. Ол ауузума келгенлей, жаш да эсиме тюшеди. Аны ол адамдан урлагъанча келеди кёлюме. 

- Ненча сабий ёсдюргенсе, ненчасына бешик жыр айтханса?

- Сизни да Аллах сыйласын, кесимикиле ёсгенде, бешик жыр айтыу манга жетмегенди. Жаннетли болсун, къайын анам айтханды аланы. Мен, къартлагъа намыс этип, ол затны этмегенме.
Юч къыз бла юч жаш ёсдюргенме. Энди туудукъчукъларым бардыла. Алагъа эрттенликден ингирге дери жырлап турургъа хазырма. Жюрегинг къууанса, жырлап къояса…

Малкъарны жарытхан жулдуз!

Уммайланы Мухажирге

Атлана туруп урушха,
Ант этип чыкъгъаненг жолгъа. 
Жаудан къоркъуп, турмай артха,
Къыралынгы къорууларгъа.

Ата журтунгу къоруулай,
Кертичи бола антынга,
Сермешгененг, жан аямай,
Кире жаннган отлагъа.

Кёп жерледе уруш эте,
Кёп къыйынлыкъладан ёте,
Одесса ючюн сермешде 
Тийишли болдунг Жигитге.

«Уммай улу Мухажирге
Алтын Жулдузну берирге», -
Деп буйрукъ этилгенликге, 
Сылтау чыкъгъанед бермезге.

Этген жигитликлеринге 
Бийик багъа бичилгенед.
Халкъынг кёчерге тюшгенде, 
Башха саугъа берилгенед.

Кёп эдиле саугъаларынг, 
Бек сыйлысын алалмадынг, 
Жигитни Алтын Жулдузун
Ёшюнюнге тагъалмадынг.

Тюзлюкню хорларыгъына 
Ишексиз болуп, сакъладынг.
Жетдирмелле ол заманнга 
Сау болмагъан жараларынг.