Кёп затны юсюнден сагъышландыргъан жангы оюн

Бу кюнледе Нальчикде Къулийланы Къайсын атлы Малкъар  къырал драма театрда тюрклю драматург Тунджер Джюдженоглуну «Къар юзюлген» деген эки актлы пьесасына кёре режиссёр эм актёр Мызыланы Аубекир салгъан спектакльни премьерасы баргъанды. Оюнну салыргъа алгъаракъда театр республиканы Башчысыны грантын къытханы да себеплик этгенди. Пьесаны малкъар тилге жазыучу, тилманч, Башкъортостан Республиканы Тюркде келечиси Мызыланы Къаншаубий кёчюргенди.

Ол нени юсюнденди? Тёгерегин таула къуршалагъан бир элчикде адамла, къар юзюлюрге къоркъуулуду деп, жылны тогъуз айында сагъайып, тынчлыкъсыз болуп жашайдыла – уллу  сёлешмейдиле, таууш этмейдиле. Жаланда юч ай бериледи алагъа ойнаргъа, эшитдирип кюлюрге, той этерге, ушкок атдырыргъа… Сора сабий табаргъа. Ма алай жашайдыла ала, юйде окъуна, таууш аз болурча, шинтик, стол аякъланы, уллу табакъны окъуна, журунлагъа чулгъап. Юйге киргенлей, биргелерине жюрютген жюн чындайланы  киедиле. Спектакльни жигитлери бир бирлери бла шыбырдап сёлешедиле. Ма аллай къоркъуулу шошлукъ алыпды аланы дунияларын.

Уллу юйюр. Ала юч тёлюдюле: аппа бла ынна, ата бла ана, сора аланы жашлары бла келинлери. Автор алагъа атла атамагъанды. Анда не магъана болгъаны уа оюн бара-баргъанда билинеди – бола тургъан ишле къайсы жамауатха да, не заманнга да, къайсы жерге да жарашып къаллыкъдыла. Андан болур ансы, бу пьесагъа кёре спектакльле салгъан миллет театрланы саны жокъду.

Мында аламат артистле ойнайдыла. Баш рольладан бирин – къартайгъан тиширыуну сыфатын Къабарты-Малкъарны сыйлы артисткасы Баккуланы Лариса къурагъанды. Къачан эсе да, жаш заманында, саякъ баш иесин ётюрюкге ауруйма деп къоркъутхан ынна ол тюрлю алдауну къартлыгъында да этеди – аякъларым жюрюмейдиле деп, сакъатла олтуруучу шинтикде орналыпды. Болсада халкъ терен жукъугъа батханда, туруп аш юйге барып, урлап ашайды. Аны дагъыда бир сейир тасхасы ачылады Ларисаны усталыгъы бла – ол жукълап тургъанча этгенликге, юйде хар бирини ызындан марлап турады.

Юйюр таматаны сыфатын Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни да халкъ артисти Жангоразланы Мажит аламат къурагъанды. Ол элни жорукълары алай сингипдиле анда жашагъанлагъа, бир тюрлю бир таууш чыгъар къоркъуу болгъанлай, аны жамауат башчылагъа билдирирге къайсы да борчлуду. Алай бла юйюр тамата жаш заманда этген гюняхын унутмайды. Ол тамата къарындашы къычырлыгъым келеди дегенине сакъ болуп айланады, алай этмесин деп. Артда ол аллай умутларын къойгъанын эшитип, къууанады. Болсада ол андан да къоркъуулу затны айтады – аны ушкок атдырлыгъы келеди. Алай болса уа, къар юзюлюп, элни жабып къоярыкъды, жамауатны жокъ этип.

Оюнну барыуунда къарт жаш заманын эсгерип, жиляйды, жарсыйды. Ол къарындашыны юсюнден атасына айтханды, атасы уа – жамауат башчыгъа. Алай бла, къарындашын тутуп, ауузун къысдырып тургъандыла. Онбеш кюнден а ёлгенин билдиргендиле. Андан бери ол къарауулланы сюймейди. Ол терслик аны тынчайтмайды. Мажит ол жюрек кюрешни алай ачыкъ этеди, хар бир къараучу да ол болумну ажымлылыгъын ангыларча, аны юсюнден оюм этерча.

Аны келинини, орта жыл санлы тиширыуну ролюн Къабарты-Малкъарны, Къарачай-Черкесни да сыйлы артисткасы Мамайланы-Жангоразланы Фатима ойнайды. Ол мында ачыкъ сёзлю, жашау эркелетмеген тиширыуду, къайын анасын сюймейди, аны жашыргъан да этмейди. Сахнада аны баш иесини сыфатын  Къабарты-Малкъарны сыйлы артисти Шауаланы Орусбий къурагъанды. Ол, агъач жонуп, андан аякъ-къашыкъ ишлейди.

Жаш адамны уа Гиляхланы Мурат ойнайды. Ол, баям, чурукъчуду, аланы сылап-сыйпап айланнганына кёре. Аны жашау нёгерине уа режиссёр Жангоразланы Саиданы сайлагъанды. Бу эки жаш адамны тёгереклеринде бурулады пьесада жашау чархы. Ала бир бирлерин сюедиле, аяйдыла. Жаш келинчик ауурду сабийден. Замансыз ауруп башлайды. Чыгъарманы кульминациясы алайда чыгъады бийикге.

Жашауда алай болады. Элни жамауат башчысы (Алчакъланы Артур) бла келечилери (Хамурзаланы Танзиля, Мисирланы Жемал) аны ангыламайдыла. Ангыларгъа да сюймейдиле. Ала эрттеги адетлеге кёре, алай а алда бир заманда болгъанды, ынна жаш кезиуде, келинчикни саулай жерге басдырыргъа дейдиле – не ол, не къагъанакъ къычырсала, къар юзюллюкдю, жамауат жоюллукъду. Аны унамай, къарт тебеди, жаш адам а къабыргъада ушкокну алып сюеледи юйдегисин бла алыкъа туумагъан баласын къоруулай. Ол къаугъада аны сампалын басады да, окъ атылгъанда, шум боладыла барысы да, ахыр такъыйкъабыз келди деп, алай а жукъ да тюрленмейди, къар да юзюлмейди. Хар не да алгъынча шошайыпды. Былайда бир белги барды – керти сюймеклик ол къарангы дунияны азабын чачады.

Къоркъуу мында табийгъат туудургъан сезим эсе да, ол бек тюрлендиреди адамны. Къарыуун, ахшы умутларын, тамблагъы кюннге ийнаныуун, иги затны юсюнден сагъышларын сыйырады, бет дегенни атдырады, кёплеге, артда тюзеталмазча, аман ишле этдиреди, эрши жорукъла чыгъартады жамауатда. Анга дауларын айтыргъа, кеслерин, ахлуларын, жамауатны ол азапдан эркин этерге уа кёпле базынмайдыла. Алай барадыла ёмюрле, арада бир жашлыкъ ётгюр этген неда эсли чыкъгъынчы.

Пьеса кёп затны эсге салады бизни тарыхыбызда. Сёз ючюн, юй къабыргъаланы да къулакълары барды деген озгъан ёмюрню отузунчу жылларын – тил этиу, ишекли болгъан затынгы бирлеге жетдириу, неди «иги» ниет бла къоншунгу, ахлунгу жойдуруу… Бусагъат заманны юсюнден да бардыла анда шартла: жашау амаллары къуруп, жаш адамла башха жерлеге кетедиле, ауушургъа жууукъ болгъанда уа, къартлыкъларында, кеси эллерине къайтадыла. Анда жатарча жууукъ-ахлу бла бирге. Бизни жамауатда, башхалада да болгъан къыйынлыкъладан къутулургъа жол излерге чакъырады ол ушкокну атылгъаны, пьеса саулай да. Алайды да, бу оюн бусагъат заманны юсюнденди дерге боллукъду. Битеу да бу сахнада баргъан ишлени жаш композитор Малкъондуланы Ахматны «Минги тау» симфониясындан алыннган аламат музыка ашырады.

Оюннга къарагъандан сора, режиссёр, артистле да, бу чыгъарманы иги тинтип, жюреклери бла ётдюрюп ишлегенлери билинип турады. Ала автор анда айтыргъа сюйгенни сёзлери, къымылдаулары, къарамлары бла да бергендиле.

Алай а мында къараучуланы бир кесек армау этген, бизни миллетни адеп-къылыгъына келишмеген ачыкъ суратла бардыла.  Жаш юйюрню биргеликлерин черте, режиссёр эндиге дери малкъар сахнада болмагъан кертиликни (натурализмни) кёргюзтюрге итиннгенди. Кёргюзтген да этгенди, алай ол керекми эди, ол шартла алайсыз да бай спектакльни не бла къолайлы этгендиле деген соруула ары келгенлени кёбюсюнде туугъанлары хакъды. Кёп затны юсюнден сагъыш этдиргенди жангы оюн. Аны борчу да ол эди - сагъыш этдириу.