ЁМЮРЛЕ БЛА ТЮБЕШДИРГЕН ПОЭЗИЯ

Аллай адамла боладыла дунияда – кёзлеринден, сёзлеринден да жарыкълыкъ кетмеген, таза ниетли, ариу жюрекли. КъМР-ни халкъ поэти Беппайланы Азнорну жашы Муталип, назмучу, аладанды.

Муталип 1949 жылда Къазахстанда туугъанды. Орта школну Яникой элде бошагъанды. Москвада Адабият институтда билим алгъанды. Малкъар театрны адабият бёлюмюнде, комсомолну обкомунда, телевиденияда, «Нюр» журналда, «Заман» газетде да ишлегенди. Бусагъатда КъМР-ни Жазыучуларыны союзуну правленине таматалыкъ этеди.

Муталип бир къауум назму китап жазгъанды: «Уяннган къаяла», «Эльбрус – белокрылая птица» (орус тилде), «Толкъунлу долай», «Элбруслу Малкъарым»…

Аны «Уяннган къаяла» деген китабы чыкъгъанда, алыкъа акъ назмучулукъ тёре тюйюл эди бизде. Энчидиле Муталипни назмулары, алада адам улу сынагъан къыйынлыкъны ачыуу да, къууанчны бийиги да бардыла, чегемли Къайсындан – Виктор Харагъа, Гарсия Лоркагъа ётюп, миллетибизни узакъ тарыхына жетип, улугъан къарт бёрюню кюйлерине тынгылатхан.

Аланы айтылыу халлары кескинди, магъаналары уа – кенг. Поэтни сагъыш этдирген не зат болгъаны китапдан-китапха туура болуп келеди. ол тамырларыны юслеринден оюмлайды, къыпчакъ тюзлеринде излейди ата-бабаланы ызларын. «Толкъунлу долайны» алсакъ, аны тематика ызын, магъанасын да къурагъан назмуланы асламысы: «Биз кимбиз? Не миллетбиз? Не халкъбыз? Къалай бла, къайда къуралгъанбыз? Не жерледен чыгъгъанбыз?» – деген соруулагъа жууап излейдиле Долай океанды – уллу суу. Аны толкъуну кимни къайры атмагъанды?! Ол Муталипни китабында жашау кесиди деп ангылайса. Табийгъат – адам кючю бла, белгисиз жазыуу бла, жюрек тебиую бла.

Поэтни узакъ кезиулени бетлерин ачаргъа итиннгенин тарых поэмаларында кёресе. «Кюл-Тегинде» тюрк дунияны эски кюйлерин къайтаргъанча, алай эшитиледиле тауушла, кёзюнге кёрюнедиле ат жылкъыны букъулу ырхысы алып баргъан жолла.

«Ата-бабаланы тамырларына жоралап» деген поэмасында Муталип малкъар халкъны келген жолларын ызларгъа сюеди. Тарыхха аны кёп сорууу барды. Миллетни халкъ этген неди? Тили, жери, дини, къылыгъы, адеби, ангы, эси, сора… бизге къанат жаялмагъан бирлиги. Муталип ол затланы юсюнден жазады.

Тёппеланы Алим эсгере эди, тарыхчыла Чегем ауузунда къаялада эски жазыула тапханларында, Муталип алагъа къалай къууаннганын. Ким биледи, бу китапны бетлеринде ол кюнню къууанчы сакълана эсе уа?! Алай аны къалай эслегин батырланы ат аякъ тауушлары селеймеген, ала тёкген къан къызарып тургъан жолларында заманны?

Беппай улуну «Къанымы тарыхы» деген назмусу къыпчакъ циклге киреди. Анда быллай сёзле бардыла:

Китапларын

Букъдурургъа кюрешген

Къыпчакъланы

Жютю бичакъ марайды…

Къылычла жазадыла

Кюнню бетинде

Ёлюмню суратын...

От талагъан Отрар (бусагъатдагъы Къазахстанны жеринде эски шахар) кёп хапар айтыр эди бизге, 1219 жылда Чингизханны жашы Жучи аны кюйдюрюп, жокъ этип къоймаса. Отрар ХV ёмюрде жангыдан къуралгъанды. Анда орта ёмюрледе математик эм философ Аль-Фараби, астроном эм математик Аббас Жаухари, лингвист эм географ Исхак Аль-Фараби жашагъандыла. Муталип Отрарны кюйген кезиуюн терен жюрек кюч бла хапарлайды, бизни, малкъар миллетни да анга тиежек этип.

Поэт миллетин теренден таныргъа итинеди. Анга улан сюймеклиги «Элбруслу Малкъарым» деген китабында уллуду.  Анда биринчи назмусу «Таулулукъ» окъуна халкъыны ниет къылыгъын байракъ этеди.

Сагъышымса,

Алгъышымса,

Жан-жанымда,

Къан-къанымда –

Балкъарым…

Муталипни ата журтха этген жыры кёзбаусузду, жюрекден келеди.

Миллетине, аны къадарына сакъ болгъан Муталип философия магъаналы назмула жазады («Теп, тепсе, шыйых Балкъар», «Тауларын кёрдю таулу»…). Анга хар къалам алгъанны айтыр сёзлери, фикири, илхамы да башхадыла. Назмучу, жерин сюе, адамын да багъалайды. Абайланы Солтан-Бекге, Къайсыннга аталгъан назмулары аллайладыла

Къайсын бла Муталипни араларында байламлыкъ, экинчини дуниягъа къарамын тохташдыргъан шартды. Адамны адамлыгъын биллигинг келе эсе, аны устазына ыразылыгъын сура. Ол жаны бла поэтни эслилигин энчи чертирге керекди. Алгъаракълада Муталипни юсюнден телевидение бериу этген эди. Бир сейирим, сукъланчлыгъым да, Чегем ауузда айлана, ол кесини юсюнден угъай, Къайсынны юсюнден айта эди кёп сейир зат.

Мен кетсем – келирле башхала,

Сен кетсенг – абыныр жырыбыз…

Чегемли акъылман.

Уллу поэтни таукел сёзю бюгюн да биргесине болгъан Муталип ата журтун, халкъын Къайсынча сюйгени сейирмиди? Бу эки ангылам аны поэзиясыны къанатларыдыла.

 «Кюйгенлени тюшлери» деген назму поэтни Равесбрук концлагерни тузакъларына аталгъан кюйдю. Мингле бла кюйген жанла, мутхуз мияланы ары жанындан къарагъанча, жашайдыла бизни биргебизге, поэтлени тизгинлеринде кеслерин излей, художниклени бояуларын мутхуз эте, музыканы мудахлыкъгъа бёлей, эсгериулени дуурлу, даулу бешикде ынычхата. «Къайтарыгъыз / Мени адамлыкъгъа ийнаныууму»… – деп тилейди назмуну лирика жигити. Эркинди ол алай айтыргъа.

Беппайланы Муталипни назмучулугъу башхалагъа ушамагъаны бла поэтни оюмун да башха кёргюзтеди. Эркин назму къурау амал бла (верлибр) бюгюн кёпле хайырланадыла. Муталипни поэзиясы ол тюрлю къуралыуда эрттеден келеди. Сёз ючюн, аны бек биринчи назмуларындан бирин алайыкъ:

Чал…

Чал, чалгъычым,

Чал…

Чал болгъунчу,

Чал…

Муталип бир заманда да кюрешмегенди башхалагъа ушаргъа, белгили поэтлени эниклерге. Аны ючюн башхады. Ананы сыфаты аны кёп назмуларында барды.  «Урчукъда» уа энчиди.

Анам жыр айтханлай,

Санга къапланнганлай,

Юйюн къутхаргъанлай…

Кечесин эрттенине –

Тарыкъмай,

 такъгъанлай…

Жанын аямагъанлай –

Юзмелтге

 къошханлай…– дейди.

Иш бла тенг туугъан аналарыбызны бир жангыз жумушларыны юсюнден айта, поэт урунууну энчи сыйы болгъанын чертеди.

Ата журтубузну табийгъатыны ариулугъу да жашайды аны назмуларында. «Чабакълыда» поэт суу жагъада ташны къаралыгъын, кюнню къызыллыгъын, кёкню чууакълыгъын суратлайды. Кече келсе уа, сары ай чыгъар поэтни аллына.

Тууарылгъан арбама

Чарх излей,

Гитче кёлчюкге узалдым,

Айны дингил сунуп.

Гитче кёлчюкге къапланнган, Айны дингил сунуп, арбасына чарх этерге тебиреген назмучу керти да къайтарылмагъан суратды. Неда кюннге узалгъан сабий къарам. Хычыуун затха итинеди жюрек.

Беппайланы Муталип хунерин драматургияда да сынагъанды. Ол эндиге дери малкъар адабиятда тюбемеген энчи хат бла «Тау Белляу» деген философия магъаналы пьеса жазгъанды. Анда, халкъ чыгъармачылыкъны хайырлана, бизни нартла заманына кёчюреди. Чыгъарманы баш жигити заманды. Ол пьесада хар бир суратда барды – сагъат белгиле оюнну аллындан ахырына дери келедиле персонажланы жашау турмушларында.

Чыгъарманы сюжет ызы былайды: Донда – Эртур ишлеген гинжи, сагъатла бла жасалгъан отоуунда турады. Анга заман ажайыбы дерге да боллукъду. Къарачайдан къонакъ келеди – жаш адам, Кичи Эртур, Кукук, аны келгенин билдире, сагъатдан чыгъып, артха киреди. Кичи Эртур атасыны (ата-бабаланы деп ангыла) юсюнден хапар билирге сюеди. Къонакъбайына да къурлай келмегенди – къагъытда ишленнген сагъат келтиргенди. Аны Дондагъа бере:

Бу сеннге жюрекден саугъамды,

 Соруула кюйдюрген къаугъамды!.. – дейди ол. Заманнга соруу сормагъан, андан жууап излемеген къайда?

Къонагъына атасы Эртурну (Эрлей тургъанны) хапарын билдирир ючюн, Донда аны нарт журтуна алып барады, Деуэтге (Дебетге) – биринчи нартха. Анда биледи къонакъ Ёрюзмекни къуйрукълу жулдуздан жаратылгъанын, бёрюню эмгенин, Деуетден тилеп, аны нартла Атай бла Анай кеслерине алгъанларын да. Нарт Деует – темирчи Ерюзмекге Элия Бешик ишлейди. Аны Атайгъа (Жер-Суу Ата) бла Анагъа (Жер-Суу Ана) былай айтып береди:

Бу Элия Бешик нарт тулпарла берир:

Палах желин къыстай кери, къууанч керир.

Бугъуп, тынгылап тургъан Кёсе Бурунгук, аны эшитип, Элия Бешикни урларгъа сюеди. Элия бешикни тебирете, Анай айтхан бёлляу эрттеги тейрилени заманындан келген гыллыу бла сейирсиндиреди:

Тау Белляу – тау, Тау Белляу – тау, Тау Белляу.

 Нарт элляу – нарт, Нарт элляу – нарт, Нарт элляу…

Дебет, къоркъуу сезгенча, Бешик урланса, аны биргесине палах бораны чабар дейди. Кёсе Бурунгук киргинчиди бу жерледе. Бешик къоллу болургъа сюйюп, жашчыкъны биз ёсдюрейик, къылыкъ-хунерибизге юйретейик деп тилейди ол Деуетден. Алай нарт темирчи:

Ашауугъуз-жашауугъуз башха,

Келишмейди чыртда асыл нартха...

Желмаууз, эмеген, кёсе туудукъла,

Болалырламы да… бизге жууукъла? – деп къояды.

Андан ары автор пьесасына Медейни, Кебейни, Семейни кийиреди. Ала, картох къаза, адам сыфатха ушагъан картофха тюбеп, аны алып, къаурагъа чулгъап, жерге басдырадыла. Къабыр агъач орунуна уа къаура сюейдиле.

Бу сабий оюн тюйюлдю. Эрттегили ырыслагъа кёре, адамгъа башха ат атагъандыла неда жаны болмагъан затны аны сыфатында кёргюзтюп, аны бла адамны шайтан-жин заранындан сакълагъандыла. Бу да ол тюрлю ырысладан бириди. Былайда Донда бла Тау Муза (Илхам Бийче) тюбешедиле. Ала жашчыкъны (Ёрюзмекни – Эртурну) жазыууну юсюнден хапар айтадыла. Донда къонагъын – Гитче Эртурну заманада жолоучу этеди. Атай бла Анайны юйлерине да элтеди. Сабий Эртур гинжиле ишлеп келеди. Гинжилени хар бири таныулуду. Анай алада темирчини, тирменчини, жырчы Ысмайылны, кесин окъуна таныйды!

Эртур Кёсе Бурунгукга ушатып да этгенди гинжи. Алай къайдан эсе да чыкъгъан Кёсе Бурунгук аны жаратмайды, адамгъа ушамайды деп. Жаш анга: «Болмай бет, орнун гемхот алса, / Кёрчю бир кесинг – ушаталсанг!..» – деп къояды. Кёсе Бурунгук эски дауун эсгереди – Элия Бешикни анга бермегенлерин:

Хар неден сакълагъан Элия Бешикди,

Берекет кёп келтирген Тейри эшикди!

Сюйсегиз сатыгъыз, не алайлай беригиз…, - дейди.

Дагъыда берирге унамагъанларында, Кёсе Бурунгук: «Мен, алай эсе, къарыууму ангылатырма: Кавказдан кёзкёрмезге сизни быргъатырма», – деп кетеди.

Экинчи бёлюм бизни сюргюнлюкге тюшюреди. Мында да Анай сыртына алып баргъан Элия Бешик халкъ бешигиди. Ол сакъланса, миллет да сакъланыр деген белги. Эки ауана уа – Кёсе Бурунгукну жыйынындан душманла, миллетни жокъ этерге ашыкъгъанла. Окъуучу иги сагъыш этсе, ала кимле болгъанларын ангыларыкъды. Мында да айтады Анай бёлляуун:

Жукъудады кюн да, ай да,

Гинжичик да, суу да, сай да;

Уюудады сют да, май да,

Сабийчик да, жыр да, шай да…

Таулу тиширыуну сюргюнлюкде этген жигитлиги – миллетин сакълагъаны – адабиятда сыйлы жерин тапханды. Муталип аны кючюне жангыдан сейирсиндиреди. Анайны биргесине бёлляуну Кебей, Семей, Шебей, Медей да къатлайдыла, Деует да, Эртур да айтадыла.

Тёгерекде уа - ачлыкъ, жаланнгачлыкъ, кёчгюнчюлени марагъан ауруула – Ауанала, Къарелдиле, Кёсе-Бурунгукну башчылыгъында. Деует алагъа сырпыны бла чапханда, бары да бугъадыла. Анай а таукелди – юйге, Ата журтха къайтыр умутлу.

Эртурну сыфатында Сотталаны Адилгерийни таныгъан къыйын тюйюлдю. Халкъын къоруулай, бачамагъа къагъыт жазгъаны ючюн, Адилгерийни жыйырма беш жылгъа олтуртхан эдиле. Аны жашауундан алыннган суратда Эртур кесин сууукъдан къоруй, сау кечени тепсейди. Кёсе Бурунгукну жыйыны Эртурну жукъугъа алдатыргъа кюрешедиле. Алай Эртургъа болушлукъгъа Тау Муза, Деует, Атай, Анай келедиле.

Бары да – Деуэт, Эртур, Атай, Анай, Кичи Эртур, Донда, Тау Муза, Медей, Кебей, Семей, Шебей, Кукук тепсейдиле. Тепсейдиле, сууукъгъа хорлатмаз ючюн. Халкъ тепсейди, жокъ болуп къалмаз ючюн. («Эрттенликде сау тургъанымы кёргенде, бегеуюлле сейир этген эдиле», – деп эсгере эди Адилгерий.)

Эртур халкъ ёкюлню сыфатыды. Пьеса ата журтда Анай (Жер-Суу анасы) бёлляу айтханы бла бошалады. Пьесада  халкъыбызны келген жолуну – кюрешини, урунуууну, фахмулулугъуну, къылыгъыны юсюнден, нартдан башлап бюгюннге дери саналады.

Бюгюн халкъла аралы Махмуд Кашгари атлы саугъаны лауреаты Беппайланы Муталип искусствону не тюрлюсюне да жаны-къаны бла бериледи. Эсли, жарашыулу, халал адам болгъаны себепли, аны таныгъанлагъа кесин сюйдюргенди. Аны жолу чыгъанасыз болсун, Уллу Кюнден толу.