Къайсын сюйгенин билмесе…

– Элге душман кирип келеди деп эшитген кюнюбюз бюгюнча жарыкъ тюйюл эди. Къайдан жарыкъ болсун, кюз арты эди сора, октябрь ай, мутхуз, аз шулпу да эте, – дейди Фаризат, терезеге кёз ата. – Элни баш жанындан кирген эдиле…

Башха кюнледе аны юсюнден эсгерирге сюймесе да, Хорлам кюнюнде уа къайтыучуду Фаризат келген жолларына. Уллу Ата журт урушха дери, къырал ийип, узакъ Хабаровскда докторгъа окъуп къайтхан къызладан эди ол. Нальчикде жашап тургъанды. Душман жетип келеди дегенлеринде уа, элине келип, ата юйюнде орналгъан эди. Барлыкъ эди ол да урушха, къолунда къагъанагъы болмаса.

Фаризатны алай келип, аны бла тохтагъанына бир жанындан келини Татлыхан къууаннган окъуна этген эди – баш иеси урушда, кеси акъылбалыкъ болмагъан жашчыгъы бла къалып тургъанлай. Не десенг да, экиси да бирге болсала, бир мадар болур. Бирси жанындан а къоркъгъан да этгенди – не десенг да, къайын къызы коммунист эди, газетледе сураты чыгъып да тургъанды. Алай а къыйын кюнлеринде ол къарындашыны юйюрюне къайгъырып келгенине уа ыразы эди.

Ала эртте нёгер къызла болгъандыла. Келин, къайын къыз болгъанлы да, ол татлылыкъ азаймагъанды. Фаризат ёксюз къарындашын юй-кюн этип тургъаны ючюн ыразыды Татлыханнга. Акъ аскерчиле кирип, къызыл партизанды деп, ата-аналарын байлап, юйлерин кюйдюргенде, сабийле къоншу элде ынналарында болгъандыла. Артда уа экиси да алача ёксюзлени къырал окъутхан школда окъугъандыла Нальчикде. Ануар устаз болуп, элине къайтханды. Фаризат а шахарчыды.

Аны баш иеси да урушдады. Ол  заманда адам айтса, ийнанырыкъ тюйюл эди, аны баш иеси Азрет, пленнге тюшюп, тыш къыралгъа кетип, анда жашап турлукъду, ала бир бирни жаланда къартлыкъларында кёрлюкдюле деп. Сакълаб а тургъанды. Азрет бла ол бирге ишлегендиле урушха дери. Аныча хирург болмагъанды деп, бюгюн да сагъынадыла таныгъанла. «Жаны ичинде болсун ансы, Аллахны болушлугъу бла бир мадар этербиз», – деучю эди ол. Аны Аллахны сагъыннганын жаратмай, дау айтханла да болгъандыла, алай ол хар бир операцияны аны аты бла башлагъанын биле эди Фаризат.

Жашындан туугъанлагъа хапар айт деп тилеселе: «Айтхан ушайма да жюз кере, не заты сейирди былагъа ол кетген кюнлени?» – деп сейир этеди Фаризат. Болсада айтады.

Душман элге кирип келе туруп, хар ким бугъуп къарагъандыла алагъа, сабийле уа, къоркъгъан дегенни билмей, эшикге ата эдиле кеслерин. Эки тиширыу да терезе аллында сюелип, гуржабаны ичи бла къарай эдиле. Правлен аллында тохтагъан узун машинадан, автоматларын да ёрге тутуп, бирча къаралдым кийимли, бир бирге ушагъан узун жашла секирип тюшдюле. Экиси правленнге кирдиле, къалгъанлары уа аны кенг арбазында сюелдиле. Кёп да турмай, ол правленнге киргенледен бири чыкъды. Биргесине къагъытчы Осман да. Аланы кёргенде, сабийлеге бурулгъан Фаризатха:

– Ах кюнюм, къызчыкъ, ол немислини Къалмукъгъа ушатдым, – деди Татлыхан, бети кете.

– Хоу бир да, къачан эсе да сибирлик болгъан Къалмукъ къайдан чыгъарыкъды бери? – деди да Фаризат, терезеге жууукъ  келип, кеси да къарады.

Кёзлери кёре турсала да, ийнанмады алагъа – Къалмукъ сюеле эди эл правленни аллында.

Къалмукъ аны тилегенин эшитгенде, эртте-эртте заманлада, ол энди башха дунияча кёрюнеди Фаризатха, ата къарындашы Локъман:

– Да не этериксе, сабийлени анасы, къызны къадары алайды – эшикге чыгъаргъа. Жарлы къарындашым сау болса, ол этер эди оноуун. Кеси ыразы эсе бил да, анга кёре, этек-женг жыяргъа кюреш, – деген эди.

Алай ол кюнледе окъуна Къалмукъну юйюрюн, жангы властьны жауларысыз, анга къажау кюрешесиз деп, тутдула да кетдиле. Андан арысында аладан хапар болмагъанды. Энди уа ма, тюз да анга ушагъан бир эр киши, угъай, ол кеси сюеледи къоншу арбазда.

Терезени къагъып, къагъытчы Осман:

– Правлен аллына жыйылыгъыз дейдиле, – деп сёлешди.

Баям, ол хапар терк жайылгъан болур эди ансы, эки сагъатдан адамла жыйыла башладыла. Элде къалгъан алты къартха, акъ сакъалларыны намысларын этип, узун шинтик чыгъарып, олтуртдула. Аланы артларында тиширыула сабийлери бла, алыкъа мыйыкъ урмагъан жашчыкъла да сюелдиле.

– Къызчыкъ, сен юйде къал. Мен барайым, – деди Татлыхан.

– Угъай, бирге чыгъайыкъ.

Экиси да сабийлерини да къолларындан тутханлай, къыйырда сюелдиле.

Бир сары немисли сёлешди. Къалмукъ аны айтханын кёчюрдю да, адамла была бери хата этерге угъай, тюзлюкню орнатыргъа, аланы совет властьдан эркин этерге келгендиле деген сёзлени эшитдиле. Ийнандыламы, къалдыламы сёз къошхан болмады. Сора ол сарыны айтханы бла машинадан бир агъач кюбюрчекни тюшюрдюле. Аны ачып, ол къартлагъа «саугъала» юлешди.

Ариу къатапа бла тышланнган, кёз илинирча басмаланнган сыйлы Къуранны, айхай да, къартла сюйюп алдыла къолларына. Мухаммат а ачып, бир сураны окъугъан да этди. Баям, немисли анга ыразы болгъан болур эди, къолу бла аны инбашындан къагъа:

– Биз сизге динигизни къайтарлыкъбыз, – деди. – Алай этер ючюн а, сиз бизге коммунистлени тутуп келтирирге керексиз.

Аны айтханын Фаризат ангылагъан эди. Къалмугъ а башха тюрлю кёчюрдю:

– Была коммунистлени сюймейдиле. Алагъа ёчдюле, – деди ол.

Аны айтханын: «Коммунистле сакъ болсунла», – дегенча ангылады Фаризат.

Немисли да, баям, «коммунист» деген сёзню эшитип, андан ары не айтылгъанын да ангыламай, Къалмукъгъа ыразы болду.

– Къалмукъ, Аллахны сыйлы Къураны бла къууандыргъанларын иги этдиле, алай быланы умутлары не болгъанын бир ангылатсанг эди.

– Да, Адрахман, была совет властьны жокъ эте айланадыла. Хата келтирмесинле элиме-жериме деп, андан тагъылып айланама былагъа, – деди Къалмукъ, къарамын Фаризатда тохтата. – Была коммунистле, партизанла бла кюреширикдиле, аллайла бар эселе арада, ансы эллилеге дертлери жокъду.

Аны «хата келтирмесинле», «элим-жерим» деген сёзлерин эшитгенле:

– Угъай, жокъдула! – деп къычырдыла бирден.

Сора Къалмукъ, анга кёз къакъмай къарап тургъан фашист офицерге айланды да, немис тилде:

– Элде не коммунист, не партизан жокъду дейдиле, – деди.

– Ийнаныргъа жарамаз. Хар юйню тинтирге керекди, – деди ол да анга жууапха.

Баям, къарындашындан туугъанны хапарын эшитип, алайгъа кечирек жетген Чокъалай, ётюп барып, Къалмукъну къучакълады, немисли таматаны да къолун тутду.

– Хош келигиз! Жаш, къарындашымдан не ахшы хапар айтырыкъса? – деп, Къалмукъну кёзлерине къарап тохтады.

– Атам дуниясын алышханлы эки жыл болады, – деди Къалмукъ, жерге къарай.

Сора жилямсырады Чокъалай:

– Халал къарындашыма ол кюнлени келтиргенлени Аллах къурамасын! – деп. – Энди сен да, мен да алагъа дерт жетдирирбиз. Алай къалып къаллыгъ а сунмасынла! – деп жаныды ол.

Сора ол «къонакъланы» сыйлауну къайгъысына кирди. Аны бургомистр этип, элге оноу этерге салгъанлары да ол кюн белгили болду.

Душман киргени терк жайылып, экинчи кюн танг иги да атхынчы Татлыханны къарындашы Адилгерий къошдан элге тигеледи. Эл къыйырына жетгенлей, аны тохтатып, эки немисли солдат, правленнге алып келдиле. Тюз да аныча таудан тюшгенле болуп, алдан окъуна была тыйгъанла дагъыда бар кёре эдим – Шахайып, Домалай, Солтан. Ючюсю да юч жыйырма жылдан атлагъан кишиле. Адилгерий жаш эди барындан да, аны урушха акъсакълыгъы ючюн алмагъандыла ансы, былай ыспассызмы бола айланырыкъ эди.

Чокъалай алагъа:

– Энди сизни жаланда бир зат къутултурукъду – партизанланы къайда букъгъанларын айтсагъыз.

– Да, Чокъалай, ким партизан болуп билесе элде?

– Къара анга! Домалай, урушдан жаралы болуп келген Бийсолтан былагъа шуёхду десенг, ийнанма. Зулкъай а? Быланы анчасын-мынчасын къыргъанма деп махтана эди да. Къырал оноучу Ахматны къызлары уа! Бирси кюн кёзюм бла кёргенме аланы экисин да мында. Тейри, сёлеширге да кюсемеучю эдиле, партиябыз деп. Албийни ол орусха баргъан уялмагъаны уа гыбышысы бла? Тейри, аллай бирни билмеген болсам, мени эл таматагъа айырмаз эдиле.

– Мен да анга сейир этеме, – деди Шахайып, – была сени къалай да сайлап тапхандыла деп. Къалай билип къойдула былай тири къуллукъ этеригинги кеслерине тюненеден бюгюннге?

– Тейри, ала да биле болурла бир зат – сау къыралны тюпге уруп келе эселе. Элден ала бла уруш этерге эки жюзден аслам адам кетгенди. Аланы тизмелери да барды къолларында, соруу этилликди ахлуларына. Тыйсала эди уа алларын, жигитле эселе?! Сора мен жарлы Адыхамны, сибирлик этилген къарындашымы дертин жетдирмейми къоярыкъ сунады Жебе улу? Тейри, жер тюбюне ол да кирген болмаз, жер башында уа мен да къоймам аны…

Аны къыза баргъан сёзюн тышындан кирген Къалмукъ бёлдю:

– Эркинсиз, – деди ол.

– Жаш, жумушакълыкъ этесе.

– Тата, малчыладыла была, юйлерине къайгъы этип келгенлерин билесе. Малланы алайлай къояргъа да жарарыкъ тюйюлдю.

– Аны айтама, къонакъланы къайгъыларын элге атып къоймай, мал союп келтире турсала дейме.

– Аны да этерле.

Адилгерий эгечини юйюню жаны бла ётюп кеталмады. Аны правленнге сюрюп келгенлерин кёрмесе да, жюреги тынгысыз болуп тургъан Татлыхан къууанды. Юй башдан тюшюрюп, къакъ этни къууруп, анга картохчукъ да къошуп салды аллына. Эки сабийни эки тобугъуна олтуртуп, бир кесек ийнакълагъандан сора, Адилгерий юйюне кетди.

Суу алып келе тюбеп къалды Къалмукъгъа Фаризат.

– Кюн ахшы болсун, ариу къыз.

– Ахшылыкъ кёр, Къалмукъ.

– Ёмюрюмде сенден тансыгъымы алалмазлыкъ сунуп тургъанма.

– Къой, Къалмукъ, мен башханы юйдегисиме.

– Билеме. Азретден не хапар?

– Ким билсин, хапарсызбыз.

– Кёлюнге не келип тургъанын билеме.

– Да къалай сунаса да, была бла бирге болсанг?!

Къалмукъ аны тырманын эшитмегенча этди:

– Была румынлыладыла. Тамбла бери жангы немисли аскерчиле келликдиле. Бу къагъытда жазылгъанла кёзден ташагъа кетселе игиди, – деп, ол Фаризатны къолун тутуп, саламлаша кетгенча этип, анга тизмени салды.

Алай бла къутулгъан эдиле эллилени кёбюсю фашистлени къолларындан. Кертисин айтханда уа, Чокъалай не бек кюрешсе да, ачыгъан болмагъанды элде.

Азрет бла Къалмукъну ата журтларындан узакъда, Австрияда, тюбешгенлерини юсюнден а, Азрет айтып биледи Фаризат, ол бери келгенинде. Тюшюндеча эди ол тюбешиу – Азретге ушаса да, ол аны баш иеси Азрет тюйюл эди. Аты, тукъуму да башха, кесини клиникасы болгъан уллу доктор узакъ эди андан.

Къайсын бек сюеди ол аладан – айыргъан къыйынды. Кеси билмесе, кимге да аны къалай айтсын?