Жырчы Омар, халкъ ёхтеми

Биз да, жырчы шуёхум бла мен, арбазгъа кире баргъаныбызлай, бети бизге айланып олтургъан къарт ёрге къобады.

– Ма сууну ёрге жюзеди, дейле,

Ол ала чабакъ, акъ чабакъ.

Мени жанымдан сюйгеним сенсе,

Кулина деген акътамакъ!

– деп, аллыбызгъа келип, экибизни да къучакълайды, тёрге ётдюреди.

Жыл сайын бу кюнде киши соруп келмейди аны арбазына. Жырчыны туугъан кюню, игиликни туугъан кюнюча, къууанчлыды, кенг белгилиди. Андан жокълайдыла къартны ахлулары, шуёхлары, узакъ адамлары да бюгюн.

Сюрюуден къайтып келген ийнек, жапма тюбюнде къонакълагъа юйреннген болур ансы, арбазны акъырын ётюп, гитче эшикчикни къатында тохтайды. Сора, анга деп ачылгъан эшик бла кеси жерине къутулуп, сабыр мёнгюрдейди. Омар, ийнек саууп, сют челекни бужукъгъа тагъа:

– Менден башха кишиге бюсюремейди, – дейди малыны юсюнден, къонакъларындан кечгинлик тилей. – Юйреннгенди да, башха адамны бошламайды кесине.

Жырчы, узакъ ёмюрлю болсун, иги кесек заман сюргенди. Жыл саны бла андан кёп жашагъанла да бардыла, жюк саны бла дейме ансы. Сюйдюмлю бетинде ышарыу ёчюлмеучю Омар огъурлу кёзлери бла тансыкълайды хар бирибизни.

– Сизни Ахматны жырын айтайыммы? – деп, ышарады манга.

Сора, мен зат да айтхынчы, жырлап башлайды. Жырлайды, ёмюрле атламы эшитиле ёнюнде, ат аякъ тауушлу дуния бийлей тёгерекни…

Жырчы, жашаугъа бир да дауу жокъча, бир заманда да аны сынаууна тюшмегенча, насыплы кёрюнеди. Юйден чыгъып келип, жашауу келген тиширыу, жырчыны жашау нёгери, узун шинтикни къыйырына олтурады Эки къарт, Бийгъат бла Омар, бир бирге къарасала, кёзлери жарый, бир бирни сёзсюз ангылайдыла. Эски гыжы халы бла жангы окъа бирге къатланнганча, артда къалгъан эсгериуле бла бюгюннгю жангылыкъ – тутумлу, жарыкъ болургъа кюрешедиле.

– Кёчгюнчюлюкде жалгъан дау бла тутханларында, – дейди къарт, – андан: «Мен къайтамамы, къаламамы, къайтсам да, терк болмам, жангызлай турма, жашауунгу къура», – деп жазгъан эдим. – Тиширыу, къалай эсе да бир женгил мудах болуп, анда ол жарсыулу, умутсуз кюнлени ачы сураты жазылып тургъанча, жерге къарайды. – Алай, насыпха, бюгюн да ууакъ тырманчыкъла эте турады, – дейди къарт, сабыр ышара.

Тилесек да, жалгъан тилчини ким болгъанын айтыргъа уа унамайды.

– Тукъумда аман, иги да болады, – дейди ол сабыр. – Аны ючюн ким да нек уялыргъа керекди бюгюн?

Ол бек бийик таууна чыгъа тургъан адам бизни жарсытмаз ючюн жарыкъ болгъанын барыбыз да ангылайбыз – къартла кеслеридиле, аланы жангыз балалары къыргъыз аулагъында къалгъанды. Жырчы Омар бла аны бийчеси жашайдыла бу арбазда, экисине – кёплюк, къонакълагъа тарлыкъ этген юйде, бир бирине таянчакъ бола. Бир кюнлери бирсине ушап, эригир эдиле ала жашаудан, биргелерине жыр болмаса, тохтар эди жашау. Жыр жашайды ала бла, эрттегили ханладан тамата болуп, аланы оюлуп кетген шахарларындан, къалаларындан, ала башлагъан урушладан кючлю болуп. Ол, эрттен сайын терезе кёзле бла юйге кирген кюн таякълагъа эрише, жангы тангны жарыгъын сакълагъан къартланы жашау жюклерин къуш къанатындан женгил этерге сюеди…

Жырчы жаш, арбазгъа кире келип, устазыны аллында тохтап, анга жетмей эсе да усталыгъы, ариу жырлайды:

– Азаматгерий сора – хан къушум,

Ой, хан къушум! Ой, хан къушум!

Хан къушуму миннген аты тор атды,

Ой, тор атды, ой, тор атды, ой, тор атды!..

Огъурлу къарамы бютюнда бек жарый, къарт Омар, жаш жырчыны инбашларындан къучакълап, жыргъа къошулады. Ала, къарт Омар бла жаш Руслан, хан улу Азаматгерийни, «арбазында алтын терек орнатхан жарыкъ кёллю батырны» юсюнден экиси да бирге жырлайдыла. Жашла эжиу этедиле. Таулу эжиу, акъ къушлай, къанат къакъгъан тауушу жумушакъ-жумушакъ эшитиле, арбаздан чыгъып, таула таба тебирейди.

– Юйреннген усталыкъгъа жетишеди, – дейди къарт, жаш жырчыгъа кёл этдире. – Эниклеген а юйренчеклей къалады. Кеси ауазынг барды, устаса! Айныта бар!

– Омарча бол! – деп, жашха алгъыш этедиле къонакъла.

Бийгъат а олтурады, жашырын оюмларын букъдуруп: «Ала мен айталмагъанны айтырла!» – деп къоркъгъанча, къолу бла жаулукъ къанатларын тюзете. (Артда, кеси жангыз къалгъанда, тёгюлюр. Огъурлу бетинде жангыз ауур жилямукъну кёрюп, ачыр заман.) «Къалай насыплы боллукъ эдиле бу эки къарт, аладан кетген жашлыкъ, къарыу, ариулукъ, таукеллик, усталыкъ туудукъларына къошулгъанын кёрюп, анга къууансала!» – деп, ахтынама. Айхай, Тейриле минг болуп эшиталмагъанны Аллах бир болуп эшитмейди деп да къалай кёл ашагъын?

«Не болса да, сизге, бюгюн бизни эсгерип келгенлеге мангылай кенгибизни тар этмезбиз!» – дегенча, халлары бла, эслери бла бизни алай юйрете, олтурадыла жырчы бла аны жашау нёгери.

– Эй, не этгин а, ой!

Эй, Гемиргеуден Тазретлагъа хан къонакъла келдиле,

Тазретлагъа бу къозу бла, ой, къой бла,

Была да келелле бир оюн бла, той бла.

Эй, той бла да, ой!..

Той эсгерилгенлей, Алий ортагъа чыгъады. Бурмачач, сюйдюмлю Алийни жырчы айырып сюеди. Адамлыгъы ючюн. Кёп жерде сыналып, тазалай къалгъаны себепли. Аны къартлыгъын жарытханы ючюн а биз да энчи кёребиз бу жашны. Къарс уятхан тёгерек бирча силкинип, арбаз къыйырда къызаргъан гюлле башчыкъларын созуп къарайдыла. Алий бла Кулина уа, жырчыны къууандыра, бири – бийикледе къалкъгъан тау къушу, бири – сууда жюзген акъ дууадакъ, сюзюледиле.

Кёлю кётюрюлген жырчы жангы жыргъа кёчеди:

– Ой, да, гоккан, гоккан дейле

Кийик эчкини уа маркъа улагъына…

Жел къакъгъан терекни жашил бутагъы:

– Эрттегили жыр Тейрини келечисиди – кетген кюнню жолун ызлайды, – дейди шош ауаз бла, асыры бек силкиннгенине уяла, бутакъларын шошайтыргъа кюреше.

Жаратылышны башында озгъан ёмюрлени бла бюгюнню, бизни бла ата-бабаларыбызны бирикдирген таулу жыр айланады. Бата баргъан кюнню жарыгъын къызылгъа ол боягъан болур ансы, ол былай жумушакъ тиймез эди эрттен-ингир жырчы Омарны сабий кюлкюге тансыкъ болуп тургъан арбазына.

ЖЫРЛА, ОМАР!

Жарыкъ кюннге, къыйын кюннге да билек,

Ёмюрлени тасхалары сыйыннган –

Сен, халкъ жыры, чагъа баргъан акътерек,
Дунья сыйы жеталмагъан сыйына!

Сенде нартла жолларыны да бети,

Ата-баба солууларыча, татлы.

Башыбызны бийиклеге жетдирип,

Сени Омар ариу, жарыкъ да айтды.

Шукур болсун, Къарачайны, Малкъарны

Тарых жолу жашап тургъан жырлагъа!

Ёчюлтмейин, тас этмейин, аланы

Итиннгенлей келди халкъым жырларгъа.

Отар улу – жырны, сырны иеси!

Жыр, къарындаш, эгеч кибик, – багъалы.

Анда болгъан фахму, хунер да – энчи,

Бирге эте эки ёмюр араны.

Ол жыр кибик бир зат да жокъ – жанынга

Балхам болуп, дарман болуп жарагъан.

Заман чекден, дунья чекден да атлап,

Илхам ызын ата ташдан алалгъан.

Басхан аууз суугъа айтхан кюйлерин,

Къадар этип, жюрегинге тюйреди:

«Саулай миллет сюер Аллах сюйгенни,

Таулу жырны айтып тур, Омар!» – деди.

Жырла, Омар! Къууан жангы эрттеннге,

Алгъыш эте жашар санга миллетинг.

Сени кибик, анга жумуш этгенни

Кётюргени – аны ахшы адети.

Сен – Къарашны[1] озуп кетген сохтасы –

Жыргъа ие, учундура келген жан,

Ариу ёнюнг дунья чарсын тохтатып,

Жарыкъ болуп ата тургъан жангы танг.

Жырла, Омар! Тынгыларла тауларынг,

Къоюнлары – жашилетек кюнлюмле.

Сени барынг озуп битеу саугъаны,

Узакъ, жууукъ да битеулей сюйдюле.

Жырла, Омар! Жырынг – учхан къанатлы,

Кюннге учуп, Тейри къылыч къондурсун!

Ол халкъынгы этип турады атлы,

Аны тилеклерин къатлап болдурсун!