Халкъны санын эсеплеу – баш магъаналы борч

2020 жылда Россейде жашагъан адамланы переписи (ВПН) боллукъду. Анга хазырланыу къалай баргъаныны юсюнден журналистлеге Къырал статистиканы федеральный службасыны Север Кавказда  бёлюмню башчысыны орунбасары Аурика Гаштова бла штатдан тышында ишлеген бёлюмюню таматасы Лариса Челышева айтхандыла.

- Халкъны переписин бардырыу уллу, магъаналы эм къоранчлы ишди. Аны толтуруугъа кёп ахча керек болгъаны ючюн гражданланы эсеплерча башха амал жокъмуду деген соруу чыгъады. Хау, адамланы атлары, тукъумлары, башха данныйлери ЗАГС-да, жашау журт-коммунальный организациялада, Пенсия фондда, паспорт столлада, налог, саулукъ сакълау, билим бериу эм башха учреждениялада, миграция службада бардыла. Андан тышында, къыралда коммунальный жумушланы, фатарланы, юйлени саны къаты эсепдеди. Болсада битеу бу амалла толу информация бермейдиле, - дейди Аурика Гаштова.

РФ-ни Правительствосуну буйругъун толтура, 2016 жылда Росстат халкъны юсюнден болгъан битеу данныйлени жыйышдыргъанды. Аны кезиуюнде быллай шартла ачыкъланнгандыла: сёз ючюн, адамны машинасы бир регионда эсепде, юйю – башха жерде, жашагъан ючюнчю жерде этгени эм хар регионда уа эсепде болгъаны неда СНИЛС-ни алгъа тургъан республикасында  Пенсия фондда алып, башха субъектге кёчюп кетгени. Быллай келишмеуле къыралда жашагъанланы тюз санын тохташдырыргъа онг бермейдиле. Алагъа кёре, шахарлада, элледе кертиси бла да къаллай бир адам тургъанын билалмайса. Аны ючюн кёп ахча – 50 миллиард - къоратыллыгъына къарамай, переписьни бардырыу къабыл кёрюлгенди. ВПН Россейни тарыхында онекинчи кере бардырыллыкъды, аны эсеплери ООН-ну генеральный секретарыны башламчылыгъы бла ётдюрюллюк Дуния переписьге кирликдиле.

Переписьге Интернетни юсю бла тюшерге

Аурика Гаштова ангылатханыча, адамла переписьге кеслери ыразылыкълары бла къатышадыла, ала переписчикге айтылгъан затла тийишлисича къорууланадыла. Гражданла билдирген шартланы башхалагъа ачыкъ этген ишчиле жууапха тартыллыкъдыла, ол санда уголовный халда да.

Адамла переписьге Къырал эм муниципал жумушланы Интернетде бирикдирилген порталында электрон халда да тюшалыкъдыла. Аны адам битеу юйюрю ючюн да толтураллыкъды. Бу амал былтыр сыналгъанды, анга къатышханланы 95 проценти аны тынчлыгъын белгилегендиле.

Социально-демография шартланы жыйыу талай кезиуден къуралырыкъды. 1-10-чу октябрьде Россейде жашагъан хар инсан, www.gosuslugi.ru  порталда эсепде бар эсе, Интернетде электрон анкетада соруулагъа жууапла берип, кесин, юйюрюн да  переписьге тюшюраллыкъды. Аны ючюн бёлюм Кёп функциялы арала (МФЦ) бла да келишимле тауусханды, алагъа кёре МФЦ-ланы специалистлери алагъа бир тюрлю жумуш бла келген адамлагъа переписьге жазылыргъа болушурукъдула.

11-15 октябрьде переписьге Интернетни юсю бла къатышмагъанланы тизмеси жарашдырыллыкъды. 16-27 октябрьде переписчикле адамланы юйлерине барып жаздырлыкъдыла, сорууларын берликдиле. Интернет-переписьни эсеплери переписчиклеге билдирилликдиле, болсада ала хар юйге кирликдиле. Переписьни эки тюрлюсюне да къатышалмай къалгъанла эм юйлерине переписчиклени иерге сюймегенле 16-27 октябрьде стационар участкаларында эсепге тюшаллыкъдыла.

Службаны ишчилерин аманлыкъчыладан айырырча

Переписьни регионда 700-ге жууукъ адам бардырлыкъдыла, аланы таныгъан тынч боллукъду. Ала паспортларын бла бу иш бла кюрешгенлерини юсюнден шагъатлыкъ къагъытларын (алада да атлары, тукъумлары, аталарыны атлары жазыллыкъдыла) кёргюзтюрюкдюле, кёк тюрсюнлю бёрк, боюнлукъ, жауун кюнледе кёк жамычыла киерикдиле, инбашларына да кёк портфельлени тагъарыкъдыла. Ала жангыз да соруула берликдиле, алай адамладан шагъатлыкъгъа паспортларын неда башха документлерин кёргюзтюрлерин излерге эркин тюйюлдюле. Былайда кюлкюлю болумла да чыгъыучудула. Юлгюге, алгъа жыллада миллетлерин айтыргъа сюймегенле мен дунияны адамыма неда аламда жашайма деген эдиле. Переписчик аллайла бла даулашмай, айтханларын къагъытха тюшюрюп къояргъа борчлуду.  

Эсепге бир жерде жылдан аслам заман жашагъан адамла тюшерикдиле. Сёз ючюн, жаш адам окъургъа тёрт эм андан кёп жылгъа башха шахаргъа кетип тура эсе неда аскерде къуллукъ эте эсе, аны переписьге тургъан жеринде жазарыкъдыла.

Переписчиклеге планшетле да берилликдиле. Аны хайырындан жыйылгъын информацияны терк тинтирге эм информация системагъа ётдюрюрге жарарыкъды. ВПН бошалгъандан сора уа планшетле тюрлю-тюрлю къырал учреждениялагъа юлешинирикдиле.

Аурика Гаштова бла Лариса Чернышёва дагъыда бир шартха эс бургъандыла – кёп элледе, ол угъай, шахарлада окъуна орамланы атлары, юйлени тизмелери жазылмайдыла. Керекли мекямны тапхан бек къыйынды, ол санда медицина болушлукъ этген машиналагъа, от ёчюлтюучюлеге да. Интернетде картала бир-бирде орамла бла келишмейдиле. Алгъадагъы переписьде юйлеге кёк тюрсюнлю белгиле салгъан эдик да, ала бла адамла  бюгюн да хайырланадыла, дегенди Лариса Чернышева.

Социально-экономика, демография политиканы бардырыуда – уллу себеплик

Эсгертиу: федеральный законодательствогъа тийишлиликде перепись хар он жылдан бардырылады, алай эндиги жылдан сора аны ётдюрмезге оюм барды. Биринчи перепись 1897 жылда болгъанды, анда анкетагъа 14 соруу киргендиле, бусагъатдагъы анкеталада уа 25 соруу барды. Халкъны переписин бардырыу – Россейде жашагъан адамланы санын, аланы турмуш халларын билирге онг берген жангыз амалды. Кёп шартланы – адам къайсы миллетден болгъаны, билими, къаллай тиллени билгени, усталыгъы, иш бла жалчытылыннганы, жашау этген жерини халы, башха онглары – переписьден башха амал бла билир амал жокъду. Ачыкъланнган шартлагъа кёре, къыралда болгъан тюрлениуле тинтиледиле, андан ары айныуну мадарлары изленедиле, социально-экономика, демография политика къуралады – аны ючюн анга къатышыуну магъанасы уллуду.