Ахшы ызы бюгюн да унутулмагъанды

Бу кюнледе Къарачайны бек белгили адамларындан бири – жарыкъландырыучу, художник Крымшаухалланы Пашаны жашы Ислам жаратылгъанлы 160 жыл болады.

Ол 1864 жылда 31 мартда Уллу Къарачайда Къарт-Журтда туугъанды. Анасы басханчы къыз Орусбийланы Жюзек,эртте ауушуп, Ислам ана къарындашы Орусбийланы Исмайылны (Мырзакъулну жашы) къолунда ёсгенди. Тарыхда айтылгъаныча, таубийни юйюнде къайдан да келген къонакъла болгъандыла. Аладан дуния маданиятдан билимли болгъандыла ол юйде ёслер медиреседе арап тилде алгъандыла,  ючюсю да уста Къуран окъугъандыла. Орус тилден устаз келтирип, ол жаны бла да билим алдыргъанды алагъа Исмайыл. 

Онюч жылында Исламны Ставропольда белгили гимназиягъа бергендиле. Юч жылдан а таубий Петербургда императорну конвоюнда къуллукъ этерге киргенди. Оналты-онжети жылында Россейге тюшюп, анда дуния маданиятдан хапарлы адамла бла танышып, бютюнда терен билим алып, орус, малкъар тилде да назмула бла хапарла жазып башлагъанды. Сурат ишлегенле бла танышып, аладан да дерс алгъанды. Бек иги шуёху уа орус художник Николай Ярошенко болгъанды. 

Ислам андан 1892 жылда Тебердиге къайтып, саулугъуна да бакъдыра, чыгъармачылыкъ бла кюрешгенди. Бир къауум жылдан Москвагъа кетип, анда художестволу школда билим алгъанды. Алай а саулугъу осал болуп, анга андан Ялтагъа кетерге тюшгенди. Императоргъа къуллукъ этгенде алгъан ёпке аурууу анга тынчлыкъ бермегенди, ол 1910 жылны ахырында – 31 декабрьде Ялтада ауушханды.

Чыгъармачылыгъы

Ислам, Тебердиге къайтханда, «Анда бла мында» деген повестин жазгъанды. Ол басмаланнганды деген шагъатлыкъ жокъду. «Къарачай ачыу» деген хапары уа «Мусульманин» журналда орус тилде чыкъгъанды. Ол дагъыда кёчюрмечилик бла кюрешгенди. Алай а аны ишлери бюгюн тас болгъаннга саналадыла. Биринчиден, Октябрь ынкъыйлапны тау бийлени жокъ этерге ыз салгъаны, ызы бла Уллу Ата журт уруш, кёчгюнчюлюк – ала бары да ол шартха себеплик этгендиле. Жаланда «Бёрю бла киштик» деген тамсили сакъланып, окъуу китаплагъа киргенди.

Сурат жазыуну айтханда, Николай Ярошенко бла, башха художникле бла да шуёхлугъу аны ол хунерин ёсдюрюуге себеплик этгени сёзсюздю. Ярошенкону аты малкъар халкъны тарыхына аны Орусбийлада терк-терк къонакъ болуучусу бла байламлыды. 

Николай Александрович XIX-чю ёмюрню 80-чы жылларында Нарсанада жашагъанды. Аны Орусбийланы Исмайыл бла отставкада полковник  Д.О. Аглинцев танышдыргъанды. Ол андан сора, Исмайыл чакъырып, бизде къонакъда бола тургъанды. Ислам бла да анда танышханды, Петербургда тюберден алгъа. Аны «Песни о минувших делах» деген уллу суратыны артында «1882 года, 4 августа, в доме Урусбиевых» деп жазылыпды. Аякъларын да тюбюне жыйып, жырчы ортада,  аны тёгерегинде уа, миллет кийимле бла, беллеринде къамалары бла таулула олтурадыла. Аламат ишленнген агъач тапчанда таубий кеси орналады, от къатында уа акъ чалмасы бла акъсакъал. Ала бары да эрттегили жигитлик жырлагъа тынгылай турадыла.  Ол затны аланы от жарытхан мудах бетлери айтады. Аны ючюн тууадыла жигитле – аланы юслеринден ёмюр ётгенде да, быллай жырла айтылып турурча. Кёпле таубийни сыфатында Орусбийланы Исмайылны таныгъандыла. 

Художник дагъыда Минги тауну, аны тийресини да бир ненча суратын этгенди. Ол усталыкъны бийигине жетерге талпыуда, Ярошенко кёллендирип, Ислам 1905 жылда бир къауум заманны Москвада жашап, художестволу школда окъугъанды. Бир-бир тарыхчыла айтханнга кёре, ол патчахха къажау чакъырыула этгени ючюн кетгенди андан. Башхала айтханнга кёре уа – саулугъу осал болуп. 

Къалай-алай болса да, ол «Акъ къаяны башы», «Къарачайлы къарт», «Наратла», «Муху башында», «Птыш чыранны башы», «Ана бла бала», «Къызчыкъ», «Жаш», «Доммай-Ёлген къая башы узакъдан», «Клухор кёлю» «Аманаууз чыран» деген эм башха суратланы жазгъанды. Баям, ала да тас боллукъ болур эдиле, И.В.Мушкетов аланы кесини «Геологический очерк ледниковой области Теберды и Чхалты» деген китабында басмаламаса. Ислам суратларында табийгъатны бла жашау болумну бир кесегин къояргъа жетишгенди. «Сурат уллу кючдю! Мени кёпдю адамлагъа айтырым», – дегенди ол.

Кърымшаухал улуну жаланда бир кере болгъанды кёрмючю –ол дуниядан кетгенден сора, 1911 жылда.

Жамауат иши

Бир ненча жылны Кърымшаухалланы Ислам туугъан жери Къарт-Журтда элни старшинасы болуп тургъанды. Ол 1892 жылда Тебердиге кёчгенинде, анда ауругъанланы саулукъларын игилендириу журт къурагъанды. Анда-мында бир къош сюелген жерни административ даражалы эл этгенди. Дагъыда Ислам чыгъармачылыкъ иш бла кюрешгенлени тёгерегине жыйгъанды анда. Ол рояльда да аламат ойнагъанын белгилегендиле аны таныгъанла.

Аны ол хунерин кёрюп, Петербургда бир нёгерини анасы анга рояль саугъа этгенди.

Осетинли жазыучу, поэт Коста Хетагуровну ол Ставропольда окъугъанында таныгъанды. Артда уа анга мында тюбеп, ауушхунчу байламлыкъны юзмегенди. 

Юйюн а Къара кёл къатында ариу жерде салгъанды. Анда Сергей Танеев, Николай Ярошенко, Виктор Васнецов, Илья Репин эм башха белгили адамла болгъандыла. Уруш заманда аны госпиталь этгендиле.

Анда болгъан жылларында Ислам Къарачай элледе школла ачыугъа уллу эс бургъанды. Анга Къарачайны ысхылтысы болушханды. Тебердиде тиширыулагъа билим берирге деп ачылгъан училищеге да кёп къыйыны киргенди тау бийни. Ол иши тынгылы болур ючюн, арап харфла бла хайырланыу къыйын болгъанын эсге алып, орусда болгъаныча,  къарачай тилни азбукасын латин харфла бла къураргъа къыйын салгъанды. Аны бла тохтамай, мюлк жюрютюу жетишимли болур ючюн сют-жау заводла ачаргъа да жолла излегенди. Ол анда агъач кесген завод, гитче гидроэлектростанция да къурагъанды.

Халкъ анча хунери болгъан аны жашауун ариу этерге итиннген закий жашын эсинде тутады. Къарачай илму-излем институтда жыл сайын Исламны туугъан кюнюнде аны аты бла окъуула барадыла. Аланы ахырларында уа санатда, маданиятда, илмуда, экономикада, жамауат ишледе да айырмалыланы Кърымшаухалланы Исламны майдалы бла саугъалайдыла.

Бюгюн Тебердиде ол жашагъан юйде жазыучуну, художникни, жамауат адамны мемориал юйню-музейи ишлейди. 
Сурат музейденди.

Суратда: Кърымшаухалланы Ислам юйюрю бла. Олтургъанла (солдан онгнга): Исламны юй бийчеси Дудаланы Сафият, ёге анасы Орусбийланы Гошаях, Ислам кеси. Экинчи тизгинде эгечлери бла экиге айланнган къарындашы Бекмырза сюеледиле.