Тауланы ариулугъу

Табийгъатны ариулугъун ачыкъ кёрюрча бирде къатына жууукъ келип къараргъа керекди. Аны тамашалыгъын бир жолгъа кёрюп къояр амал жокъду. Таулада айланнган заманда, бийик жерге ёрлеп къарасанг, кёзюннге иги кесек сейир, айбат жер илинеди. Бу жол аллай бир къауум затны юсюнден айтыргъа сюеди Беккиланы Омар. 

Тауланы шимал жанындан башлап къыбыла таба бара туруп, сени бла бирге, ахыры кёрюнмеген, къолунгу созуп жетерча жууукъда тау (Суу айырма) тизгин барады. Ол Минги таудан башланады. Къыш, къалгъан таулача, къар бла жабылыпды. Жай, кюнлюмге айланнган бетледе къар эрийди, чегет жанындагъыланы уа тёппелери агъаргъанлай къалады.

Бу жерледе чал башлы таула кёпдюле. Жайда ала бютюнда бийик кёрюнедиле эм къалалагъа ушайдыла. Ачыкъ кюн тауланы битеу ариулукълары, деменгиликлери къол аязынгдача кёрюнедиле. Ол заманда ала, кюнде асыры жылтырагъандан, кёзлеринги къаматадыла. Тауланы къуршалап тургъан булутла къоруучулача сюеледиле. Къысха заманны ичинде ала тюрленип тебирейдиле. Тургъан жерлеринден башха жерге кёчюп, ёрге чыгъа, энишге тюше, тёгерек бурулуп кеслери да таулагъа ушап, алача жылтырап башлайдыла. Бу заманда тауланы булутладан айыргъан бир бирледе къыйын болады.

Деменгили Минги тау а ёхтемленип сюеледи. Булутла аны юсюн битеу жабалмай, тёгерегинде бурулуп айланадыла. Бу къымылдаула бир жерде болмайдыла. Ала битеу тизгинде шимал жанындан башлап, къыбылагъа дери кёрюннгенлей барадыла. Бу кёз аллынгда тюрлене тургъан ариулукъгъа, тамашагъа эм деменгиликге сюйгенин чакълы бир къарагъанлай тураса. Узакъда, Минги тауну тийресинде, таула, аны бла бирге, ёмюрлюк ёхтем макъам къурайдыла тёгерекде.

Кюз артыны ариулугъуна къууанып бошагъынчы, эсингде да болмай тургъанлай, ингирде къар жаууп башлайды. Эрттенликде, ачыкъ кюнню орунуна, тёгерекни къалын туман басып турады. Аны бла бирге къар бир тохтамай жауады. Болсада кёп да бармай кюн ачылады. Тийре башха тюрлю болады. Тауланы башлары энди, алтын бетни орунуна, кюмюшча жылтырайдыла. Асыры кёп жаугъандан, къайсы къая, агъач къалайда болгъанын билирге къыйынды. Жел, аяз да урмайдыла. Бир жерде бир таууш эшитилмейди. Хар зат да, айран уюгъанча, тынч, ырахат турады. Шыкыртсыз жерде къайсы къымылдау да кёзге илинмей къалмайды.

Шошлукъну топ атылгъан бузады. Болсада ол куртну къозгъаялмады, жалан кеси алларына бир къауум таш, къаядан ычхынып, бир бирлерин оза, тюбюнде жыйылгъан къаргъа кёмюледиле. Бир кезиуню мычыгъандан сора, уллу къулакъны сол жанындан башлап, буз жарылгъан кибик, къалын къар, жеринден тебип, энишге тебирейди. Сора кёпден-кёп бола,  тёгерек бурула, букъу мамукъгъа ушаш ёрге кётюрюледи да, бир кесекден аны бла келген уллу ташла бла бирге, тенгиз толкъунча, кесин аллында сюелген къаягъа урады. Тюз олсагъатда кючлю гюрюлдеген таууш эшитиледи. Къарап-къарагъынчы, ызындан эки гитче къулакъдан да къар юзюлюп, анга къошулдула. Къарны букъусу тёгерекге жайылгъандан, бир такъыйкъаны ичинде, таула кёрюнмей къаладыла. Къарчыкъла кюнде накъут-налмазча жылтырайдыла. Букъусу чёкгенлей, къар къалын агъачны жер бла тенг этгени, ташланы келтире келип, суу ызгъа къуюп толтургъаны, жолунда чунгурланы, дуппурланы да тюзетгени эсленди.  Къар тюшгенден сора, аны сакълап тургъанча, чыранланы башларында шайтан жел къарны ёрге кётюрюп, энишге тюшюрюп, тёгерек бурулуп къар бла бирге, тёгерекни букъугъа алдырып барады.

Къуш, тийрени тинтгенча, тёгерек учады, кёп бармай анга башхасы къошулады. Тюлкю, къайдан эсе да чыгъып, уллу ташны къатында хар жерни ийисгей тургъанлай, къушланы кёргенлей, терк окъуна къая жарылгъаннга киреди. Къушла уа, кеслерине жарарыкъ зат тапмагъандан сора, тау артына аууп кетедиле. Бу ишле къысха заманны ичинде бир бири ызларындан кёз аллынгда болуп барадыла.

Къайсы ариулукъгъа, сейирликге, тамашалыкъгъа эм деменгилиликге къараргъа билмей, кёзлеринг тёгерек айланадыла. Кесинги жомакъда болгъанча сунаса. Аланы ишлерине къатышыргъа сюесе. Таула, араларында быллай тюрлениуле болмагъан кибик, алгъын тюрсюнлерин аладыла. Таулада, жылны чакълары, башха жерледе болмагъан, сени къууандырырча, сейир этерча, унутмазча затла кёргюзтмей къоймайдыла. Хар заманда да кеслерине чакъыргъанлай турадыла.

Уллу тау черекле чыранладан эрип келген, неда шауданланы сууларындан башланадыла. Бу суучукъла, келе келип, бирге къошула, уллудан-уллу бола барадыла. Ахырында аладан тау черекле къураладыла. Аланы келген ызлары сейирди. Тау черекле кеслерине жол ишлейдиле. Тар жерлеге жетселе, таууш этип, бек къызыу барадыла. Алларына уллу таш чыкъса, аны эки жанын талай ётедиле. Керек болса, заманнга кёре къаяны да тешедиле. Тюз жерге жетселе, кенг жайыладыла. Узакъдан къарасанг, аланы суу ызлары тюрлю-тюрлюдю. Бир кесек жайыла келип, къаяны кесип, къырыкъ бла баргъанча кетерле. Тигирек жерде энишге тюшюп, ол белгили ажашып айланнган кёлча, тас болуп, башха жерден тышына чыгъарла. Тау череклени суу ызлары къынгырды эм тик эниш бла ёрю сюрешди.

Тау бетлеге узакъдан къарасанг, къалын агъачны ичинде келген суу битеу кёрюнмей, къуру тик къаядан энишге суу саркъгъан жер кёрюнеди. Бир-бир суу секиртмеле жыйрыкъгъа, башхалары тиширыуну чачына неда эшмесине ушайдыла. Тау черекле, сууларына кёре, уллу жерни алып, чучхурлагъа ётюп да къаладыла. Къатларына келип къарасанг, аланы кёбюсюню суулары тазады. Кёмюк этип келгенлеге да тюбейсе. Келе келип, череклеге къошулуп къалгъан суу секиртмеле да бардыла. Неда аланы суу саркъгъан жерлеринде кёлле да къураладыла.

Бери агъачда жашагъан жаныуарла суусапларын къандырыргъа келирге ёчдюле. Кюнлюмде уа суу секиртмеле аз тюбейдиле.

Тик къаяланы бир-бир жерлери кюнде жылтырагъанча кёрюнедиле. Къатына келип, ууучунгу къаягъа тиресенг, къолунг таза суудан толады. Бу суу бир ыз бла келмей, жайылып, саркъып келеди. Этегинде тауушу да билине-билинмез, ташла ичи бла шорхулдап, къайры эсе да барады.

Таулада неда ариуду, сейирди, тамашады эм деменгилиди. Кеси сюелген къая, тау черекле, тау тизгинле, таулагъа къысылып тургъан булутла, къалалагъа ушагъан таула, чыранла эм башха затла. Андан сора тауланы чегет жанларында къалын агъачла да тийрени ариугъа алдырадыла. Мында, кёбюсюнде, нарат бла къайын терекле ёседиле. Аланы ичлеринде тал, жерк, тукъузгю, къара къайын, жёге эм башха тереклени кёрюрге боллукъду. Была барысыда, узакъдан къарасанг, бирча тюрлю-тюрлю бет алып, кийизге ушап къууандырадыла. Нарат терекле уллу жерлени аладыла. Къулакълада, къар юзюлгенден сора ёскен къайын терекле бла алмашып ёседиле. Бу кёрюннген кюз артында бютюнда ариуду.

Эрттен бла эртте тышына чыкъсанг, хар затны къуру ауаналары кёрюннгеннге: «Алыкъа кече кёреме», - дейсе. Къауум къанатлы, къайдан эсе да чыгъып, къарангыда тас болгъандан сора, къымылдагъан зат эсленмейди. Жел урса, терекледе чапыракъла шууулдагъан эм тау этеклеринде гюрюлдеп баргъан черекни анда-мында аз эшитилген тауушундан сора шошлукъну бир зат да бузмайды. Битеу тийре  алыкъа  жукъудан аязмагъанды. Къарангы болмагъанлыкъгъа, анга да туман къошулгъаннга, тышында затланы тынгылы кёрюрге къыйынды. Алай бола тургъанлай, кёзлеринг, ауузну чегет жанында чыранланы акъсыл бет алып сюелгенлерин эслейсе. Ай булутлагъа букъгъанды. Жулдузла да, мутхуз жылтырагъанларына кёре, кетерге хазыр болгъандыла. Битеу табийгъат нени эсе да сакълайды.

Кюн тау артындан чыкъгъынчы окъуна кёк къызгъылдым бет алады. Жулдузла бир-бир ызларындан ёчюлюп тебирейдиле. Ингирден бери тийрени басып тургъан къалын туманны хурттаклары, бир бирлеринден юзюлюп, ёрге чыгъып, чачылып барадыла. Кёк да ачыла башлагъанды. Кюнню таякълары биринчи, кюнбатыш таулагъа алтын бет алдырып, тиедиле. Алайдан башлап тийреде уллу ауана, жерни ача, акъыртын-акъыртын кюн чыгъыш таба барады. Аны ызындан чыпчыкъла, жюуюлдеп, бир терекден башхасына къонадыла. Къалын агъач тенгизча чайкъалады. Кырдыкны юсюне накъут-налмас  къуюлгъаннга ушайды. Черекни гюрюлдегени бекден-бек эшитиледи. Тау башында чыранла бир бирлеринден ариу жылтырайдыла. Къуш, къанатларын кенг жайып, тёгерек бла танышады. Бир кесекден кюн жарыкълыгъын битеу дуниягъа жаяды.