Халкъ жашауну акъ сёз бла суратлагъан

Шахмырзаланы Османны жашы Саидни юсюнден аны къарындашы Апасны къызы Елизавета бла ушакъ этгенде кёп зат билген эдим. 

Сёзсюз, Саидни аты малкъар халкъны тарыхында кесини жерин алгъанды. Ол «Таулуну календарында» бизни халкъыбызны жашауун акъ сёз бла суратлагъанды. Айхай, дуния терк тюрленеди, аны бла бирге миллет жашау да. Аны ючюн адабият чыгъармала тарых шагъатлыкъла болуп барадыла. Социал сетьледе малкъар эм орус тилледе басмаланнган «Таулуну календары» бизни республикада жашагъан битеу миллетлени келечилерин сейирсиндиргенди. Кесибизни ай, кюн атларыбыз кёп затны юсюнден сагъыш этдиредиле. Саидни хар тизгини бюгюнлюкде бизге багъалыды. Аны чыгъармачылыгъы адамлыгъы бла байламлыды. Халкъ адамы болгъанды Саид, миллетибизде болгъан адет-тёрелеге кёре жашагъан. 

Ол   ахлуларын къаты жюрютген адам болгъанын энчи чертирге керекди. Къарындашы Апас ауушханындан сора аны сабийлерине кёз-къулакъ болгъанлай тургъанды.  

Шахмырзаланы Елизавета да дуниясын алышханды, жаннетли болсун. Алай аны айтханлары мени эсимдедиле.  «Саидча, таза, халал адам дуниягъа жаратылгъан болмаз. Аны Нальчикде фатары общежит кибик болуучу эди, битеу шахаргъа келген жууукъларыбыз анда тохтаучу эдиле. Мен да жашагъанма аны къолунда. Окъуугъа киреме дегенимде, ол малкъар тилни  бла литератураны бёлюмюне барсам сюйгенди. Унамайма. Азияда школну бошагъаныбыз ючюн,  ана тилими терен билмей эдим. Химия-биология факультетге киреме. Саид ыразы болмагъан эди, экзаменлени къалай бересе деп, студент жылларымда бир кере окъуна сормагъанды. Ол барыбыз да миллет культурагъа къуллукъ этсек сюе эди. Бизге, Апасны сабийлерине, мени ёксюзлерим  деучю эди, жаннетли болсун. Атам ёлгенде, гитчечик эдим алыкъа, танымайма аны. Ол а аталыкъ этгенди. Ахча бла угъай, ол жарлы дунияда кимни неси бар эди – жюрек халаллыгъы бла». 

Саид ангылагъанды заман маданиятыбызны жокъ этип баргъанын. Кёчгюнчюлюкде, гыржын табылмагъан дунияда, ол халкъда эшитгенин къагъытха тюшюре эди, окъутуу ишни да бардыра эди. Назмучу, устаз, жарыкъландырыучу, фольклорчу, этнограф, тарыхчы кёп халкъ жырланы, жомакъланы, нарт сёзлени, нарт эпосну ёзегин къурагъан таурухланы сакълагъанды келлик тёлюлеге. 
Бир-бирле, таулула да, башха аз санлы халкълача, эртте-кеч болса да, жокъ боллукъ, эририк сунадыла. Шахмырза улу ийнанмагъанды анга. Аны оюмуна кёре, хар инсан да миллет энчиликни, миллет сезимни сакълар ючюн къошумчулукъ этерге борчлуду. 

Дагъыда Елизавета Апасовнаны бир эсгериую: «Мен паспорт алып келгенимде, Елизавета деп нек жазгъандыла, Лиза дерге жарамаймы эди, деп урушады ол. «Сормагъандыла манга, Лизаны тюз жазылыуу алайды деп этген болурла», - дейме. Сора, тёзмей, жиляп къалама. «Да, сен жашынга Алексей атагъанса да», - дейме. Ол а: «Алексей  тюйюлдю ол, Алийди», - деп жууаплайды».

Саид, къарындашы Апас да ийнаннган адамла эдиле. Экинчиси  комиссар болгъанды, кёчгюнчюлюкню аллында уа Огъары Чегемде колхозну башчысы эди. Бий тукъумланы гунч этген жыллада ол, жашырын алагъа хапар билдирип, кёплени ёлюмден къутхаргъанды. Халкъыбызны тарыхында аллай шагъатлыкъла чексиз багъалыдыла шёндю жашагъанлагъа да, келлик тёлюлеге да.

Къанны кючю… Саидни бла Апасны аналары Къулийланы Хадижат бла Къайсынны атасы Шууа экиге айланнган эгеч бла къарындашдыла.  Елизавета Апасовнаны эсгериулеринден: «Къайсын къыйын ауруп, Чегемге баргъанымда, ол  манга:  «Эгечден туугъан, юйюмден аякъларым бла чыгъып, артха уа бауурум бла къайтдым», - деген эди.

Закий Къайсын Шахмырза улуна бек уллу багъа бичгенди: «Къара таныгъан адам болуп, бизни тилибизде чынг алгъа назму жазгъаннга Кязим саналады, экинчиси Шахмырза улуду»,-деп. Дагъыда Къулий улу «Къыйын жол» деген статьясында чертгенди: «Мен ангылагъаннга кёре, «Къая къызы – къарылгъач» бизни тилде жазылгъан назмуланы бек игилеринден бириди. Аны жюрексинмей окъугъан къыйынды. Къарлы тауларыбызны, салкъын агъачларыбызны, эмилик сууларыбызны – биз не узакъда да жюрегибизде тутхан, кёкюрегибизде дууача жюрютген бийик жерибизни юсюнден Саид шатык, ариу жазады». 

Къайсынны «Шахмырзаланы Саид» деген назмусунда окъуучуну жюрегине жетерик тизгинле бардыла:

Къарындаш болдунг сен 
               хар таулу малчыгъа,
Къара танытдынг кёп 
               къойчугъа, ташчыгъа.
Тауланы сюйдюнг, татлы,   
                      ачы да кёрдюнг,
Бу жанынг кибик кёрген 
                       жеринге кирдинг.
Къабырынга жауады къары, 
                                      жаууну,
Барыбыз кёрлюгюбюз 
                         да олду, жаным.
Башха жерде 
      къалмагъанынга ыразы
Бол, кесине алгъанына 
                              Чегем ауузу.
Жат, Саид Шахмырза, 
               сюйген тауларынгда,
Ол эди сени осуятынг 
                                    барына.
Мен келгенме къабырынга, 
                      сени жокълап,
Сен ырахат жат Фардыкда, 
                   мени сакълап…

Быллай бийик багъа бошдан бермегенди акъылман къарындашына. Таулуланы нарт эпосларын жыйгъан адам халкъыбызны ёлюмсюз этгенди. Дагъыда Саидни илму-излем жаны бла уллу жетишими – «Таулуну календарын» – адабият чыгъармача жарашдыргъаныды. «Поэт орузламаны Думалада 135 жылы болгъан къарт ыннадан – Жанатайланы Хаммегерден – 1927 жылда, аны ёлюрюнден бир жыл алгъа, жазып алгъанды. Артда, 1970 жылда, ол аны назму халда китап этип чыгъаргъанды басмада», - деп жазады Шахмырзаланы Юрий. 

Белгилисича, календары болгъан халкъ буруннгулугъа, бийик маданиятлыгъа саналады. Малкъарлы этнограф таулуланы тамырлары къаллай кючлю болгъанларын кенг белгили этгенди. Дагъыда ол халкъыбызда жюрюген тукъум тамгъаланы жыйгъанды. Къабарты-Малкъар илму-излем институтда ишлеген 1958-1974 жылларында Саид ай хакъы – 120 сом, бир кюннге командировкасы уа 1,30 сом болуп, машинасыз элден элге жаяу барып, жыйгъан билдириулери бюгюнлюкде бизни миллет сезимибизни къурагъан къыйматыды. 

Къанны кючю… Шахмырзаланы Саидни жашы Алексей да битеу жашауун тауланы эм таулуланы ариулукъларын суратха тюшюрюуге жоралагъанды. Таулада ташча къаты адамла тууадыла. Аладан бири, сёзсюз, Шахмырзаланы Саид эди.