Уштулу

 Къабарты-Малкъар Республиканы маданиятыны сыйлы къуллукъчусу Геляланы Лиза газет бла кёп жылланы байламлыкъ жюрютгенди. Аны эски эллерибизден бири – Уштулугъа – жораланнган материалын басмаларгъа тийишли кёребиз.

Черек тарына биринчи кере келген адам, къая жухларында заман оюп, сыннган тишча, жарты-жарты болуп тургъан къалаланы кёреди. Аладан бири, эрттегили Кюнлюм элден эм Абай къаладан да ёргерек ётюп, Хорбадын къулакъны тюбюнде орналыпды. Бурун заманлада бир жолоучу, бери келип, Жалпакъ башындан энишге къарап, къаланы къатында тютюн чыгъа тургъанын кёреди да, тюзюнлей алайгъа барады. Аны аты уа Мысака болгъанды. Аны алайда тогъуз къарындаш бла бир эгеч сыйлы къонакъ этедиле. Бираздан ол къызны сюеди, алай къарындашла аны жолоучугъа берирге унамайдыла.

Бир жол къарындашла тёгерекни къалын агъач басхан талада бичен чала болгъандыла. Алагъа эгечлери азыкъ эм боза элтип барады. Бозадан ичип, кеф болгъан жашла татлы жукъугъа киргенлей, къыз бла сёзю бир болгъан Мысака, аланы барын да ёлтюрюп, аланы журтларына да ие болуп, эгечлери бла жашап къалады. Ызы бла алайгъа башхала да келе башлайдыла.

Бюгюннгю Огъары Малкъарны къуралыууну юсюнден бурун заманладан къалгъан таурухладан бири алайды. Ол къачан болгъанды, кертимиди, ётюрюкмюдю? Белгисизди, алай бу тийрени къалалары, кешенелери, бу тау ауузда сакъланнган къурум басхан от жагъаланы белгилери бек эрттегили халкъны эсгертмелери, къол ызлары болургъа керекдиле. Профессор Павел Бутковну сёзюне  кёре, Черек тарында онунчу ёмюрде  шёндюгю малкъарлыла тургъандыла. Профессор Гумилёвну «Буруннгулу тюрклюле» деген китабыны ал сёзюнде малкъарлыла алтынчы ёмюрге дери да халкъ болуп Шимал Кавказда жашагъандыла, деп жазылады. Кёп жашырынлыкълары ачыкъланыр керекли болгъан, аты кенг жайылмай тургъан бу ауузну Уштулу деген жерини юсюнден быллай хапар барды.

Уштулу узакъ тюйюл эсе да, аны тарых магъанасы болгъан кёп тюрлю жери барды.   Алгъын Огъары Малкъарда 17 ууакъ элчик болгъанды. Аладан бир къаууму быладыла: Ышканты, Сауту, Фардык, Туура Хабла, Мухол, Шауурдат. Озгъан заманланы шагъатыча, Абайланы къаласы сюелген Кюнлюм. Ата-бабаларыбыз алада ёсгендиле, анда кечиннгендиле, бир тёлю башхасын алышындырып баргъанды.

Эски журтла бизге, бюгюннгю тёлюге, озгъан жашаудан кёп тюрлю хапарла айтадыла. Ышкантыда Амырхан къала. Бийни къуллары жарлы Ашамишни агъачда бир жюк отун къыргъанлыкъданмы неда кесини жангыз къызын тели Архотха бермегенликденми ёлтюрген болур эдиле? Былайда Туура тёшге да аны ючюн Ашамиш оба дейдиле. Аны къатында дагъыда бардыла къабырла, ала уа кимникиле болурла? Аны киши билмейди.

Эски Туура Хабла элден ёргерек чыкъгъанлай, уллу, кенг майдан барды. Анга уа Кёмюлген шахар дейдиле. Картада уа Мёртвый город деп белгиленеди. Былайда сакъланнган кешенеле, шыякыла адамла кеслери ишлеген затладыла. Малкъарны тарыхында керти затла кёпдюле, халкъыбыз башындан ётдюре келген халек, ёлет аурууладан къутулалмазлыгъын билип, намысы бла, тышына кетмей, кеси жерибизде ёлюрбюз деген мурат бла кешенеле ишлеп болгъанды.

Алайдан ёргерег а Малкъар тарыны къыйыры-учу кёрюнмеген жери Зиришки. Ол не магъанасы болгъан сёздю? Зириш, жюрюш, жариш. Къысхасын айтханда, чаришле болуучу жер. Анда ат чабышдырыу, садакъ, мужура атыу, тутушуу эм кюч-къарыу сынаугъа жораланнган кёп тюрлю эришиу болгъанды. Ала бизни жаш адамларыбызны чыныгъыргъа, къыйынлыкъладан къоркъа билмезге юйретгендиле, саулукълу, къарыулу, этимли тёлюню хазырлагъандыла.

Зиришки бюгюн да кесини эрттегили тарых магъанасы болгъан атын жюрютеди. Аны абадан къауум билгенча, бусагъатдагъы жаш тёлю да билирге тийишлиди.

Ма онг къолда уа Къашхатау, сол жаныбызда – Гюлчю. Тау гюлле ортасында зынгырдап-жылтырап саркъгъан суугъа ариулугъу, тазалыгъы ючюн атагъан болурла алай. Ушатылып айтылгъан жер, суу атларыны бу тау ауузда бурун заманладан бери да сакъланнганлары бек аламатды. Ма, сёз ючюн, Тютюн суу. Эртте бир мараучу ауур жюгю бла чучхурдан тютюн тёппем бла чыгъып ётдюм, дегенди. Туристле да, аны къатында тохтап, тамашагъа къалып, къарагъанлары да сейир тюйюлдю.

Малкъар тарына жолоучулукъгъа атланнганла  энди уа бу буз бугъейледен, чыранладан башланнган, уллу-гитче, тар-кенг да къолладан чыкъгъан сууланы кесине жыйышдырып, ташны-агъачны да аллына сюрюп, тюзлеге ашыгъып баргъан Малкъар черекни онг жанында табийгъат кеси тауушлукъ жаратхан Уштулу деген жер  барды. Ол кеси да тенгизден эки минг метрден артыкъ бийикликдеди. Былайгъа Уштулу деп нек айтхан болурла?

Аны юсюнден бизге сакъланнган эки таурух барды. Биринчиси, аты жырда айтылгъан Бийнёгер бу аууздан болгъанды. Огъары Малкъарда бусагъатда жашагъан Бийнёгерлары да, эштада, ол айтхылыкъ уучуну туудукълары болурла. Алайды да, ол Бийнёгер секирген къаядан энишге къарасанг, къысыр къаяла къоюнунда ташы-агъачы бла да юч сыйдам ёзен - Гъууат, Айланнган таш, Къаш сырты, къол аяздача, кёрюнедиле. Алагъа юч таулу, дегендиле. Ма алай бла бу монг, берекетли жерге Уштулу деп айтылгъанды. Бу ёзенледе ууакъ-ууакъ бёлюннген сабанлыкъланы, бараза ызланы, юй мурдорланы, илипин ызланы да кёрюрге боллукъду. Ала былайда бек эрттегили халкъ жашагъанына шагъатлыкь этип, аны къол ызларыча,  эсгертмелерича сакъланнгандыла.

Экинчи таурух а былайды. Бир айтхылыкъ мараучу, сабийи болмагъанына жаны къыйналып, экинчи къатын алады. Андан да къууанмай, ючюнчюсюн келтиреди, ол да сабий тапмайды. Киши ёледи. Бир кесекден а алайда жашагъан халкъ, суу ызы бла энишгерек кёчейик бу тар жерден деп, бусагъатдагъы Огъары Малкъаргъа кетеди.

Юч тиширыу уа, эрибиз ёлген жерде болсун къабыр орунубуз деп, кеталмайдыла. Ныгъышлада уа эр кишиле бир бирлерине: «Аланла, эски журтда уа адам къалгъанмыды?» - деп сорсала: «Да, ол юч тул къатын къалгъанды, харипле»,-деп аллай жууапны эшитип болгъандыла. Уштулуну экинчи магъанасы олду. Тюзюн айтханда, ушагъан да этеди.

Биринчиден, Огъары Малкъар элни жаз айлада малыны асламысы мында кечинеди. Бу ариу жайлыкъны сыртларында, къолларында къырал чачылгъынчы, алгъын совхозну ара мюлкюню къой, тууар сюрюулери тёгерекге къууат бере отлаучу эдиле. Алтмышынчы жыллада ол заманнга кёре ишленнген хамамда къуралгъан алты ваннада жылытылып берилген гара суулада саулукъларына бакъдырыргъа республиканы кёп жерлеринден адамла келип, махтап кете эдиле. Ала совхозну да юйюнде тохтаучу эдиле. Аны къурагъан, анга кёп къыйын салгъан а элибизни огъурлу адамларындан бири Таукенланы Мустафаны жашы Амуш болгъанды.

Бусагъатда Уштулуда элли малла кюз арты сууукълагъа дери кечинедиле. Алай саулукъгъа уллу себеплиги болгъан гара сууланы алгъынча хайырланалмайдыла.

 Элибизде туууп ёсген, аны хар тюрлю ишине да болуша келген Муртазланы Ибрагимни жашы Ахмат,  кеси шахарда жашай эсе да, Уштулуда ташдан эки къатлы, алты отоулу, шёндюгю заманнга тийишли аламат мекям ишлетгенди. Энди бу жерлени кёре келгенлени кече къалыр жерлери барды.

Ариу нарат тереклени ичинде, тёгерегинде да гара суула сюзюле тургъан журтну ишлей тургъанладан бири бирсилеге ушамагъан, тюрсюнлю гыйы ташны салта бла уруп, эки жаргъанда, ортасында бир сейир жазыуланы кёреди. Ол затны дин ахлулагъа кёргюзтгенде, аладан бирлери арап тилде Аллах деген сёздю, муну хунагъа салыргъа жарамаз, башхалары уа ишлене тургъан мекямны ал бетинде хар бери келген кёрюп турурча орнатыгъыз, дегендиле. Алай да этилгенди. Аллах айтса, бу журтда эллилерибиз, Муртаз улуну ахшылыгъындан, бу бош саркъгъан гара сууланы къысха заманда хайырланырла.

Мында Чирик кёлден иги да гитчерек эки кёл барды. Уштулуну къалайында болса да кютюлген малла, Таханла Стауаты деген жерге келип, не сейир, жаланда ол кёлледен ичерге сюедиле сууну. Бу аламат, ариу табийгъаты болгъан тийрени кёп тюрлю минераллары бла гара суулары аш орунлары, санлары, башлары ауругъанлагъа, гипертониклеге жарагъанын ачыкълагъан эди бир отуз жыл мындан алгъа окъуна элни баш врачы Чаналаны Абдулла.

Гараладан ёргерекге барсагъ а, Таусолтан кёпюрге тирелебиз. Тауладан къутуруп келген черек бу къадар сууну къалай сыйындырады ичине дерчады.

Аны абадан адамладан къалгъан къысха тауруху уа былайды. Къолайсыз болса да, Таусолтан сюйген къызы Таужан бла ахшы къууумла эте тургъанлай, аны кёп малы-мюлкю болгъан башха жашха зор бла бередиле. Ол артыкълыкъны кётюралмай, кечалмай, кесин ол кёпюрден суугъа атады.

Сюйгенинден айырылгъанын эшитген Таусолтан: «Бу дунияда санга ие болалмагъан эсем да, ол дунияда уа сени менден киши сыйыралмаз», - деп, кесин бу кёпюрден атады. Ол заманладан бери аны аты Таусолтан кёпюрю болгъанлай келеди.

Алайды да, Малкъар тарыны хар ташы, тауу, кёпюрлери, суулары кёп тюрлю таурухла бла байламлыдыла. Жерлерибизни тарыхына жолоучулукъда бу тауушлукъ, бай къудуретни ариулугъуна узакъладан келгенле угъай да, кеси миллетибизни адамлары окъуна, тамашагъа къалып, ёхтемленип къарайдыла.